Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie
– Kamila KłudkiewiczPo 1905 r. na fali odwilży i wprowadzenia niektórych swobód obywatelskich w carskiej Rosji powstało w Wilnie wiele stowarzyszeń i społecznych inicjatyw polskich, litewskich, białoruskich i żydowskich. Jedną z nich było Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego celem wg § 2 ustawy z 1907 r. było „pielęgnowanie nauk, umiejętności i literatury w języku polskim, w szczególności zaś badanie kraju pod względem przyrodniczym, etnograficznym, historycznym, ekonomicznym i statystycznym”.
Towarzystwo odwoływało się do tradycji dziewiętnastowiecznego Muzeum Starożytności, co podkreślano przy różnych oficjalnych okazjach. W chwili ponownego uroczystego otwarcia Muzeum TPN, na łamach „Kuriera Wileńskiego” Helena Romer przypominała: „W 1931 r. przypada 75 rocznica otwarcia w Wilnie Tymczasowej Komisji Archeologicznej i publicznego Muzeum starożytności w 1856 r., gdyż dotychczasowe zbiory uniwersyteckie nie były dostępne dla publiczności, a zresztą wywieziono je po zamknięciu wszechnicy. Kom. Archeologiczna, na której czele stał Eustachy Tyszkiewicz dążyła do przekształcenia się z czasem w Tow. Naukowe obejmujące cały kraj”. Muzeum Starożytności było pierwszą instytucją muzealną w Wilnie, działało prężnie w latach 1856-1863 i choć powstało z prywatnej inicjatywy Eustachego Tyszkiewicza, uzyskało przychylność carskiej władzy i dotacje rządowe. Odwołując się do tego wzorca Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk podkreślało ciągłość rozwoju wileńskich instytucji muzealnych.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk cieszyło się wsparciem polskich ziemian. W 1907 r. hr. Józef Przezdziecki z Postaw ofiarował temu stowarzyszeniu niewielki pałacyk w dzielnicy Nowy Świat przy ulicy Nowa Aleja, który stał się pierwszą siedzibą Muzeum. Pierwszą kondygnację zajęła biblioteka i archiwum. Klatkę schodową przeznaczono na galerię obrazów. Największą salę na piętrze zajęły pozostałe zbiory Towarzystwa: zbrojownia, tkaniny, wyroby rzemiosła artystycznego, zabytki prehistoryczne, zbiory etnograficzne, okazy mineralogiczne oraz fauny i flory, kącik mickiewiczowski (pamiątki po Adamie Mickiewiczu) oraz zbiór pamiątek po Elizie Orzeszkowej. Aranżacja sprawiała wrażenie dość przypadkowej, co podkreślano w „Sprawozdaniu z działalności Towarzystwa” w 1911 r.: „przedmioty i gabloty z okazami ustawiało się tam, gdzie był jeszcze jaki wolny kącik. Dzięki temu w chwili obecnej sala muzealna przedstawia w rzeczywistości skład przedmiotów i okazów różnorodnych, niekiedy bardzo cennych pod względem naukowym, artystycznym lub wartości pieniężnej, ale zgrupowanych bez żadnego systemu i porządku”.
W 1914 r. Towarzystwo wraz ze zbiorami przeniosło się do nowej siedziby – gmachu wybudowanego specjalnie na ten cel na działce podarowanej przez Hilarego Łęskiego z Białej Waki. Nowy dom Towarzystwa posiadał siedem dużych i widnych sal na parterze i piętrze przeznaczonych na bibliotekę i zbiory muzealne. W tym czasie do zbiorów dołączyła kolekcja ☞ Towarzystwa Muzeum Nauki i Sztuki w Wilnie (założonego w 1907 r. z inicjatywy Władysława Tyszkiewicza z Ladwarowa) a zbiory Muzeum TPN podzielono na siedem działów: 1. Dział archeologii przedhistorycznej; 2. Dział numizmatyki, medali i sfragistyki; 3. Dział kultu religijnego pod opieką; 4. Dział etnograficzny; 5. Dział przyrodniczy; 6. Dział artystyczny; 7. Dział historyczno-obyczajowy.
W pierwszej ekspozycji zbiorów w nowym gmachu starano się podzielić zbiory zgodnie z porządkiem muzealnych działów, wykorzystując sześć sal na piętrze gmachu: salę I zajęły dzieła współczesnych polskich artystów (Jana Kazimierza Wilczyńskiego, Franciszka Żmurki, Konstantego Górskiego, Stanisława Pstrokońskiego, Stanisława Jarockiego, Stanisława Siestrzeńcewicza, 15 obrazów Alfreda Roemera, Juliusza Kossaka, Wojciecha Gersona, Kazimierza Alchimowicza, portret olejny i rysunek Jana Matejki, dzieła Leona Wyczółkowskiego, Olgi Boznańskiej) oraz zabytki historyczne Wilna; salę II i III dzieła dawnych malarzy wileńskich; salę IV zwaną w niektórych źródłach „tyszkiewiczowską” dawne malarstwo europejskie; salę V zabytki archeologiczne i etnograficzne; salę VI pamiątki po Elizie Orzeszkowej i Władysławie Syrokomli. Osobno, w mniejszym pokoju na parterze, prezentowano przedmioty z działu przyrodniczego.
W lutym 1924 r. ustalono czas zwiedzania muzeum: cztery razy tygodniowo (w poniedziałki, środy, piątki i niedziele od godz. 12 do 14), z wyjątkiem wakacji letnich. W 1930 r. ze względów oszczędnościowych czas zwiedzania ograniczono tylko do niedzieli. Wstęp do muzeum był płatny i wynosił 20 groszy dla osób zwiedzających muzeum w grupach oraz 50 groszy dla osób zwiedzających muzeum osobno. Młodzież szkolna, rzemieślnicy, robotnicy, żołnierze płacili po 20 groszy.
W 1928 r. Towarzystwo postanowiło oddać dział przyrodniczy w depozyt Uniwersytetowi Stefana Batorego z myślą o przyszłej inauguracji Uniwersyteckiego Muzeum Przyrodniczego. Wówczas przemyślano na nowo koncepcję muzeum i jego ekspozycję. Pracami kierował kustosz Muzeum Michał Brensztejn, który przejął opiekę nad muzeum po śmierci pierwszego organizatora kolekcji Władysława Zahorskiego.
Zgodnie ze słowami Brensztejna „za podstawę wzięto ideę Dzielnicowego Muzeum Humanistycznego, ze szczególnym uwydatnieniem posiadanych zabytków krajowych obok celniejszych okazów znaczenia ogólnego”.
Nad urządzeniem nowej ekspozycji muzeum TPN, po zatwierdzeniu projektu przez zarząd, pracowali: Ferdynand Ruszczyc (wystrój wnętrz), Michał Brensztejn (rozstawienie zbiorów), Jerzy Hoppen (rozmieszczenie obrazów). Korzystano też z pomocy profesorów Uniwersytetu: Cezarii Ehrenkreutzowej (etnografia), Rajmunda Gostkowskiego (archeologia), Stanisława Pigonia (epoka Mickiewicza i emigracja), a także uczonego i hachana karaimskiego Hadżi Seraja Chana Szapszała (zabytki Wschodu), ks. Piotra Sledziewskiego (przedmioty liturgiczne) i porucznika Wiktora Zyndram-Kościałkowskiego (broń i rynsztunek wojenny).
Nowa ekspozycja zajęła:
- klatkę schodową, wiodącą z parteru na pierwsze piętro, gdzie znalazły się Vilniana (obrazy, ryciny, plany, itp.)
- salę na parterze: eksponaty działu etnograficznego;
- pięć sal na piętrze:
- sala pierwsza (zbiory prehistoryczne oraz klasyczne grecko-rzymskim)
- sala południowa (zabytki historyczne do końca XVIII wieku (zbrojownia, pasy słuckie, szkło, porcelana, cyna, przedmioty religijne, sprzęt domowy itp.)
- sąsiednia sala północna (w chronologicznym porządku pamiątki związane z tematami: Powstanie Kościuszkowskie, Napoleon i legiony, Uniwersytet Wileński do 1832, Mickiewiciana, Rok 1831, Rok 1863 i czasy popowstaniowe, okupacje niemiecka i bolszewicka, wreszcie „Wyzwolenie Wilna”)
- mały pokoik z wejściem do tej sali północnej (pamiątki po E. Orzeszkowej i kącik W. Syrokomli)
- dwie ostatnie sale poświęcono sztuce, osobno eksponując sztukę europejską, osobno polską).
Jak podkreślał Brensztejn w 1937 r. „tem samem zmieniono porządek oglądania zbiorów na ściśle chronologiczny od czasów najdawniejszych do ostatnich. Dotąd zwiedzający musieli chronologicznie cofać się wstecz”.
Brensztejn dostrzegał dwa główne zadania Muzeum TPN: 1. rozbudowa i prezentacja kolekcji ukazującej dorobek historyczny i kulturalny Wilna i ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz 2. włączanie do zbiorów dzieł związanych ze sztuką i kulturą Polski i Europy. Ten drugi zakres działalności Muzeum wypływał z wyjątkowej pozycji instytucji „w Wilnie i na naszych kresach północno-wschodnich”. Jako jedyna muzealna instytucja, posiadająca kolekcję dawnego malarstwa europejskiego, Muzeum TPN mogło zaoferować mieszkańcom Wilna szersze spojrzenie na sztukę i kulturę. Jak deklarował Brensztejn w 1937 r. Muzeum „chętnie przyjmuje dzieła mistrzów obcych, w wypadku zaś drugim już posiada i w dalszym ciągu pomnaża zabytki, związane z dziejami ogólnemi całej Rzeczypospolitej”.

Podstawowe źródła i literatura
Źródła:
- Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie (Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas), Fondas 1135, Zespół Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, op. 22, teczki 14, 15, 17, 18, 21, 22, 23-25, 28, 37-40, 47-52, 72, 77, 82, 83, 95, 111, 140, 150-151, 159, 168, 195, 196-198, 205-206, 215, 228, 251, 252, 268, 271-273, 275-280
- Sprawozdanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wilno 1909-1939
- X. Y. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, „Litwa i Ruś”, 1912, t. I, z. I, s. 33-42
- Helena Romer, Otwarcie Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Kurier Wileński”, 1930, nr 52
- Michał Brensztejn, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, „Wilno i Ziemia Wileńska”, 1937, t. II
- Michał Brensztejn, Informator o towarzystwach naukowych, oświatowych, artystyczno-popularnych, filantropijnych, wzajemnej pomocy, sportowych i klubach na Litwie i Rusi Białej, Wilno 1914
Literatura:
- Henryka Ilgiewicz, Udział polskich ziemian w wileńskich towarzystwach naukowych na przełomie XIX i XX wieku, w: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera. Studia, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski, Łukasz Zabielski, Białystok 2022, s. 373-390
- Henryka Ilgiewicz, Societates Academicae Vilnenses. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907-1939) i jego poprzednicy, Warszawa 2008