W latach 1840–1846 działało w Wielkopolsce pierwsze na ziemiach polskich towarzystwo archeologiczne. Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych w Szamotułach, bo o nim mowa, łączy się najczęściej z szeregiem innych funkcjonujących na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego od lat 30. XIX wieku do 1848 r. stowarzyszeń o charakterze na poły towarzyskim, na poły naukowym, nazywanych kasynami, bądź towarzystwami agronomicznymi. Szamotulskie towarzystwo wyróżniało się jednak na ich tle wyraźnie zaakcentowanym w statucie profilem naukowym. Za taką formułą działalności stał przede wszystkim pomysłodawca całego przedsięwzięcia, a także dyrektor Towarzystwa – historyk i publicysta Jędrzej Moraczewski (1802–1855).

Cel zawiązania stowarzyszenia, odwołującego się w swych założeniach i sposobie działalności do Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, określono w statucie. Do podstawowych zadań Towarzystwa należało gromadzenie w jednym miejscu starożytności, prowadzenie spisów rzadkich druków i opisów dawnego życia codziennego, poznanie pomników historii i kultury polskiej oraz redagowanie powieści miejscowych i podań ludu.

Materialnym rezultatem wymienionych działań miał być gabinet połączony z biblioteką. Gabinet ten de facto miał funkcjonować jako instytucja protomuzealna, będąca z jednej strony miejscem przechowywania zebranych obiektów, z drugiej zapewne miejscem ich prezentacji. Przede wszystkim jednak połączony z biblioteką gabinet miał pełnić funkcję zakładu badawczego. Skrupulatnie wymienione w statucie zabytki, które miały wejść do zbiorów gabinetu, charakteryzuje typowa dla XVIII-wiecznych instytucji muzealnych (szczególnie wzorcowego wówczas British Museum) różnorodność. W szamotulskim Gabinecie miały się bowiem znaleźć: „sztuki rzeźbiarskie, urny, sprzęty jakiegokolwiek rodzaju, numizmaty, kości zwierząt przedpotopowych, obrazy dawne, lub też sceny dawnego życia przedstawiające, rękopisma i druki stare, tudzież książki i mapy do wiadomości o rzeczach starożytnych krajowych przydatne”; „modele kusz, taranów, beltów, proc, łuków i cokolwiek ze starej mechaniki da się wykryć” oraz odlewy gipsowe posągów i płaskorzeźb.

Wymienione obiekty były – w rozumieniu statutu Towarzystwa – źródłami historycznymi, a tak szerokie ich spectrum szło w parze z ówczesnym pojmowaniem materiałów źródłowych, rozpropagowanym na ziemiach polskich przez Joachima Lelewela (1786–1861). Należy przypomnieć, że Moraczewski, który studiował w Lipsku, Heidelbergu i Warszawie, znał Lelewela i uznawany jest za jednego z głównych przedstawicieli szkoły lelewelowskiej w polskiej historiografii. Lelewel wyróżniał trzy kategorie źródeł historycznych: przekazy ustne, pisane i tzw. pomniki. W tej ostatniej, pojemnej  kategorii mieściły się źródła materialne, odnoszące się do historii kultury. Tak szerokie rozumienie pojęcia podzielał również Moraczewski w wydanej pod jego nazwiskiem (choć opracowanej przy udziale Józefa Łukaszewicza i Emila Kierskiego) dwutomowej publikacji Starożytności polskie (1842 i 1852).

Zbiór dokumentacji rysunkowej miał uzupełniać kolekcję obiektów zabytkowych i być substytutem tych zabytków, które nie mogły wejść w skład szamotulskiego Gabinetu

Szczególnie istotne w kontekście badań nad XIX-wiecznymi archiwami wizualnymi jest planowane w statucie szamotulskiego towarzystwa utworzenie zbioru dokumentacji rysunkowej. Miał on uzupełnić kolekcję wymienionych wyżej obiektów zabytkowych i poniekąd być substytutem tych zabytków, które nie mogły wejść w skład Gabinetu. Wyraźnie wskazano bowiem, że Towarzystwo ma również zbierać „ryciny (zdjęte z natury lub przekopiowane), przedstawiające: grodziska, szańce, starożytne miasta, twierdze, zamki, kościoły, nagrobki, pałace, zbroje, oręża, rzędy, ubiory” i „zgoła wszystko, co tylko przed naszym wiekiem posiadano szczególnego tak z pola sztuk, jak techniki”. Odwołując się do wspomnianej definicji źródeł historycznych, można przypuszczać, że artefakty i ich rysunkowe reprodukcje miały dla szamotulskich starożytników równorzędną wartość poznawczą. Najprawdopodobniej do powstającego przy szamotulskim towarzystwie zbioru rycin weszły przede wszystkim rysunki sporządzone w trakcie prowadzonych przez członków towarzystwa wykopalisk archeologicznych na terenie Wielkopolski. Szczególnie zaangażowany w ich prowadzenie był Moraczewski, który sam zbadał i opisał 11 grodzisk, a we współpracy z Wojciechem Morawskim (członkiem Kasyna Gostyńskiego) – kolejnych 17. Łącznie uznaje się, że w ramach działalności Towarzystwa przebadano 46 stanowisk.

Rozwiązane decyzją landrata szamotulskiego w 1846 r. Towarzystwo przekazało swoje zbiory za pośrednictwem jednego ze swoich członków, księdza Wincentego Taszarskiego, na własność kolegiaty szamotulskiej. W 1859 r. spadkobierca duchownego, Władysław Kozłowski, przekazał z kolei zachowane obiekty do Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego (TPNP). W rezultacie do TPNP trafiły szczątki zbioru, w tym „kilka zwojów akt byłego towarzystwa szamotulskiego”. Można domniemywać, że jeśli jakiekolwiek ryciny dokumentujące wykopaliska prowadzone przez członków Towarzystwa zachowały się, to mogły znaleźć się w tej bliżej nieokreślonej cząstce dokumentów po szamotulskiej inicjatywie.

Najprawdopodobniej część opisów prac wykopaliskowych prowadzonych w Wielkopolsce pod auspicjami szamotulskiego towarzystwa (bezpośrednio przez jego członków lub zaprzyjaźnionych kasyn) została opublikowana w czasopiśmie krajoznawczo-antykwarycznym, „Przyjaciel Ludu”. Tekstom związanym z wielkopolskimi wykopaliskami towarzyszy bowiem 5 rycin przedstawiających miejsca wykopalisk, znalezione w nich urny, popielnice oraz drobne przedmioty. Są one dzisiaj jedyną pozostałością po ambitnie naszkicowanym w statucie Towarzystwa Zbieraczów Starożytności Krajowych w Szamotułach planie stworzenia zbioru rycin przedstawiających najróżniejsze zabytki i starożytności Wielkopolski.

Podstawowe źródła i literatura