Publikacja ilustrowana fotograficznie

Pojęcie publikacji ilustrowanej fotograficznie w kontekście badań nad XIX-wieczną historią książki i lektury odwołuje się do wydawnictwa ilustrowanego oryginalnymi odbitkami fotograficznymi. Taka publikacja może w całości tworzyć dokument ikonograficzny lub towarzyszyć jej może jedna lub więcej fotograficznych ilustracji.

Nakład danego tytułu mógł być również ilustrowany wybiórczo: tylko nieliczne egzemplarze były ilustrowane fotograficznie, często przeznaczone były one dla ważnych osobistości lub bliskich autora, wydawcy lub nabywcy książki. Nie każda publikacja ilustrowana fotograficznie jest zatem albumem wydawniczym, definiowanym jako książka składająca się w większej części lub w całości z dokumentów ikonograficznych.

Słowo „publikacja” wskazuje na materiał zebrany i opublikowany przez wydawcę lub nakładem własnym autora, który charakteryzuje się określoną oprawą, liczbą stron i nakładem, najczęściej zawierający co najmniej kartę tytułową, często również spis treści. Publikacją ilustrowaną fotograficznie nie jest zatem album sztuczny, który definiowany jest jako ten nieopublikowany, sporządzony najczęściej w jednym egzemplarzu z dokumentów ikonograficznych połączonych wspólną oprawą (np. album ze zdjęciami rodzinnymi).

Do lat 80. XIX wieku podstawowym sposobem umieszczenia fotografii w publikacjach było wklejenie papierowych odbitek na oprawione, często zadrukowane arkusze papieru lub luźne plansze, które wkładane były do teczek im dedykowanych, z tytułem i najczęściej dodatkową planszą z kartą tytułową. Całość składało się na coś w rodzaju portfolio lub teki.

Publikacje fotograficzne stały się popularne w latach 50. i 60., wraz z rozwojem technologii fotograficznej. Czy to ze względu na prężnie rozwijającą się technologię i warunki ekonomiczne, czy z uwagi na prymat kultury wizualnej, największą popularność gatunku zaobserwować można w wiktoriańskiej Anglii. Od potężnych opracowań z fotograficznymi reprodukcjami najważniejszych dzieł sztuki, poprzez naukowe opracowanie krajoznawcze np. kilkuset stronicową książkę ilustrowaną steorotypami Teneriffe, an astronomer’s experiment: or, Specialities of a residence above the clouds (1858) Charlesa Piazziego Smitha (1819–1900), po kieszonkowe wydawnictwa dzieł Waltera Scotta z wizytową fotografią autora na frontyspisie. Ilustrowane fotograficznie były poważne publikacje i świąteczne edycje literatury popularnej. We Francji pierwszą publikacją ilustrowaną fotograficznie było wydawnictwo przedstawiające ważniejsze zabytki porewolucyjnej Francji, zaś w Australii za jedną z pierwszych fotograficznych publikacji uważana jest pozycja z 1864 roku, The Horse: Its Treatment in Australia George’a Hamiltona.

Kiedy w 1862 roku korespondent „The British Journal of Photography” stwierdza, że „zastosowanie fotografii jako ilustracji w książce nie może być w żadnym wypadku postrzegane jako pomysł nowy”, na ziemiach polskich jedyną osobą aktywnie działającą na tym polu wydawniczym wydaje się być Karol Beyer (1818­–1877), pierwszy profesjonalny fotograf w Warszawie i pionier polskiej fotografii w ogóle.

W 1853 roku w jego atelier w Warszawie dostępny jest zeszyt publikacji fotograficznej Evrarda-Blanquarta, zaraz potem Beyer zapoznaje się z fotograficznym projektem dokumentującym kolekcję Alexandra von Minutolego w pruskiej Legnicy. W 1856 dużym nakładem środków i sił Beyer wydaje ☛ Album wystawy starożytności i przedmiotów sztuki, pierwszą polską publikację ilustrowaną fotograficznie.

Różna dostępność materiałów, różne umiejętności i zaawansowanie fotografów i wydawców oraz różne właściwości technik fotograficznych powodowały, że w zależności od charakteru publikacji i miejsca jej powstania wybierana była inna metoda produkcji.

W latach 50.i 60., czyli początkowym okresie rozwoju tego rodzaju wydawnictw, publikacje ilustrowane fotograficznie zawierały albo odbitki na papierze solnym, albo odbitki albuminowe, chociaż ściśle rzecz ujmując, za publikację ilustrowaną fotograficznie można uznać też na przykład prace z lat 40., w których ilustracje stanowiły drzeworyty przygotowane na podstawie obrazu dagerotypowego. W literaturze w roli pierwszej publikacji fotograficznej pojawia się jednak najczęściej The Pencil of Nature Henry’ego Foxa Talbota (1800–1877). Wydana w kilku zeszytach na przestrzeni dwóch lat 1844–46, The Pencil of Nature składa się z 22 odbitek na papierze solnym oraz dwóch rysunków fotogenicznych (tablice VII i XX) wykonanych bez użycia aparatu.

Przyjmuje się, że od lat 50. do 80. XIX wieku w książce ilustrowanej wykorzystywano:

• odbitki albuminowe,
• technikę pigmentu (odbitki węglowe, ang. carbon print)

oraz zaliczane już do technik fotomechanicznych:

• fotolitografię,
• woodburytypię (znacznie bardziej popularna w Wielkiej Brytanii, gdzie została opatentowana w 1864 roku),
• światłodruk (zwany również fotodrukiem lub kolotypią, z ang. collotype)

• oraz fotograwiurę.

Z jednej strony, szybką i jednoznaczną identyfikację użytej techniki reprodukcji umożliwić może tylko znajdujący się obok ilustracji nadruk z nazwą czy informacja o technice reprodukcji zawarta we wstępie do książki, często również umieszczana na stronie tytułowej. Z drugiej, pierwszych kilka dekad historii fotografii to czas indywidualnych eksperymentów fotografów, którzy do produkcji materiałów wykorzystywali nieraz bardzo odmienne środki, na koniec i tak określając efekt swojej pracy po prostu jako fotografię lub fotodruk. We współczesnych opisach bibliograficznych dominuje natomiast ogólne określenie ilustracji, niezależnie od właściwej techniki jej wykonania, tzn. rycina, plansza, tablica.

Historia publikacji ilustrowanych fotograficznie z jednej strony umożliwia prowadzenie badań nad pewnymi konkretnymi procesami produkcji, profesjami, instytucjami, rynkiem. Jest zarówno częścią historii fotografii, jak i historii książki. Z drugiej strony, publikacje ilustrowane fotograficznie niosą ze sobą konkretne treści, wskazując na przykład na uniwersalną potrzebę dokumentacji ikonograficznej, która charakteryzuje dziewiętnaste stulecie. Fotografia stała się powszechna jako obraz i jako narzędzie powielania i rozpowszechniania innych obrazów, podobnie jak szereg innych metod reprodukcji (kopiowania), które rozwijały się w XIX wieku, począwszy od galwanoplastyki, odlewów gipsowych po litografię. Publikacja ilustrowana fotograficznie jest zatem – w zależności od tematyki, którą porusza –ważną częścią historii dyscypliny, której dotyczy, np. historii sztuki czy historii nauki.