Muzeum Miejskie (Stadtmuseum) w Gdańsku

30 marca 1870 roku doszło do podpisania umowy pomiędzy gdańskim magistratem a spadkobiercami bogatego kupca Karla Gottfrieda Klose (1794–1868). W rezultacie powstało: „Muzeum Miasta Gdańska założone przez Carla G. Klose i jego spadkobierców”. Miasto zapewniło muzeum siedzibę (klasztor pofranciszkański), zaś spadkobiercy hojnego mecenasa (Friedrich Hennings i Johanna Caroline Hennings) – pieniądze na remont klasztoru oraz fundusze na zbudowanie kolekcji.

Powstanie i otwarcie w 1872 roku Muzeum Miejskiego w Gdańsku było wypadkową wielu działań, podejmowanych przez mieszkańców miasta w celu jego rozwoju kulturalnego oraz zachowania i udostępnienia jego zabytków w ciągu całego XIX stulecia.

Skomplikowaną historię powstania tej instytucji oraz rolę, jaką odegrali w niej poszczególni pomysłodawcy i fundatorzy, odzwierciedlają stworzone XIX-wieczne gdańskie kolekcje, które stały się częścią muzeum:

1) galeria Jakoba Kabruna

Jakob Kabrun (1759–1814) jeden z najbogatszych kupców gdańskich przełomu XVIII i XIX wieku był twórcą kolekcji malarstwa flamandzkiego i holenderskiego (350 obrazów, 1950 rysunków i akwarel, ok. 11 tysięcy sztychów), którą na mocy testamentu wraz z pokaźną sumą 100 tysięcy guldenów zapisał na poczet fundacji, która miałaby stworzyć instytut edukacyjny (Akademię Handlową w Gdańsku). Opiekę nad legatem kupca, Akademią oraz rozwojem kolekcji fundatora sprawował konwent seniorów Korporacji Kupieckiej. Kolekcja była udostępniana publiczności od 1823 roku z przerwami na przenosiny do różnych siedzib. W międzyczasie syn Jakoba, August Kabrun (1807–1878) zgromadził 52 obrazy malarzy współczesnych oraz zbiór miedziorytów, które w 1879 roku przyłączono do kolekcji ojca jako osobny zbiór. W 1875 roku Korporacja Kupiecka, właściciel i zarządca galerii Kabruna, podpisała umowę z magistratem Gdańska, na mocy której kolekcja została przeniesiona do Muzeum Miejskiego, jednocześnie pozostając własnością gildii gdańskich kupców. W inwentarzu Muzeum Miejskiego z 1885 roku wymieniono 238 dzieł z kolekcji Jakoba Kabruna oraz 52 dzieła ze zbioru jego syna.

2) kolekcja Rudolfa Freitaga

Rudolf Freitag (1805–1890), rzeźbiarz, uczeń Bertela Thorvaldsena, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Gdańsku był jednym z najwytrwalszych krzewicieli pomysłu założenia w Gdańsku muzeum. Jego wytrwałości i zaangażowaniu zawdzięcza się zachowanie zabudowań klasztoru pofranciszkańskiego, w 1. połowie XIX wieku należącego do wojska pruskiego i popadającego w ruinę. Freitag ocalił budowlę przed rozbiórką oraz daleko posuniętymi planami przebudowy na koszary, interweniując u samego króla Prus Fryderyka Wilhelma IV. Freitag założył prywatne muzeum 13 grudnia 1845 roku po ukończeniu marmurowego popiersia księcia Albrechta, które pokazał publiczności wraz ze swoim wówczas jeszcze skromnym zbiorem lokalnych starożytności. Naszkicował wówczas wizję przyszłej instytucji, gdzie ważne miało być:

 „nie tylko gromadzenie i przechowywanie rozproszonych dzieł sztuki z czasów prehistorycznych w naszym mieście i prowincji (die zerstreuten Kunstwerke der Vorzeit unserer Stadt und Provinz zu sammeln und sicher aufzubewahren), ale także stworzenie kolekcji artefaktów z przeszłości i teraźniejszości, aby sztuka i handel podawały sobie ręce (eine Sammlung kunstgewerblicher Gegenstande aus der Vergangenheit und Gegenwart ins Leben zu rufen, so dass in meinem Unternehmen Kunst und Gewerbe sich geschwisterlich die Hand reichen sollten)”.

Już w 1847 roku Freitag ogłosił w prasie trzy cele przyszłego muzeum. Po pierwsze, bliska była mu wizja muzeum starożytności lokalnych. Po drugie, w muzeum widział również miejsce na kolekcję własnych odlewów gipsowych dzieł sztuki antycznej. Wyraźnie podkreślał aspekt edukacyjny tego zbioru, zwłaszcza dla uczniów gdańskich szkół, w tym akademii sztuk pięknych. Po trzecie, Freitag uważał że rolą muzeum jest m.in. ożywienie lokalnej wytwórczości rzemieślniczej, poprzez pokazywanie miejscowych wyrobów oraz tworzenie kolekcji wzorcowych dzieł rzemiosła. W 1848 roku Freitag otrzymał oficjalne pozwolenie władz wojskowych na zamieszkanie w klasztorze franciszkanów i przeniesienie do niego swoich zbiorów. W 1863 roku budynek przeszedł w ręce władz miasta. W tym czasie Freitag w jego przestrzeniach prezentował kolekcję odlewów gipsowych, kolekcję zabytków prehistorycznych, kolekcję zabytków rzemiosła i fragmentów architektonicznych z Gdańska i prowincji, niewielką kolekcję bursztynu oraz zaczątek kolekcji malarstwa. Trudno oszacować wielkość zbiorów Freitaga. W sporządzonym na potrzeby ubezpieczenia przeciwpożarowego inwentarzu z 1887 roku wymienia się w Muzeum Miejskim: 114 odlewów wg dzieł antycznych, 34 wg dzieł późniejszych oraz nieopisany szczegółowo, ale szacowany na 10 tys. marek zbiór kulturalno-historyczny. Przynajmniej część tych przedmiotów należała do Freitaga.

3) kolekcja gdańskiego Kunstvereinu

W 1835 roku w Gdańsku z inspiracji malarza Johanna Carla Schultza powstało lokalne Stowarzyszenie Sztuki (Kunstverein). Jednym ze statutowych założeń stowarzyszenia było zbieranie i „stopniowe udostępnianie publiczności własnej kolekcji obrazów”. Na zbiory Kunstvereinu składały się przede wszystkim dzieła współczesnych artystów, zwłaszcza związanych z Gdańskiem. W umowie z 1870 roku powołującej do życia Muzeum Miejskie zawarto również paragraf 14, na mocy którego obrazy Kunstvereinu, jeśli ten wyrazi zgodę, zostaną włączone do nowej instytucji. W inwentarzu Muzeum Miejskiego z 1885 roku wymieniono 20 obrazów, należących do stowarzyszenia.

4) właściwa kolekcja Muzeum Miejskiego, w której katalogach wyodrębnia się:

1. a) kolekcję Louise Trauschke
   W 1872 roku na mocy testamentu urodzonej w Gdańsku, a zmarłej w Berlinie kolekcjonerki Johanny Wilhelminy Trauschke do Muzeum trafiły 52 obrazy oraz kilka tek z akwarelami i rysunkami. Fundatorka zażyczyła sobie, aby zbiór ten został wyodrębniony w muzealnej kolekcji pod nazwą „Trauschkesche-Sammlung”.

1. b) zbiór tworzony w muzeum od 1872 roku
   Zaopatrzone w fundusz żelazny przeznaczony przez spadkobierców Gottfrieda Klose wyłącznie na zakupy obrazów, Muzeum Miejskie rozbudowywało własną kolekcję obrazów, zakupując głównie dzieła związane z Gdańskiem. Do Muzeum wpływały również dary od osób prywatnych. Co istotne, w umowie powołującej do życia instytucję zastrzeżono, że darowizny będą przyjmowane dopiero po tym jak rada powiernicza uzna je za godne akceptacji.
2. c) wyodrębniany zbiór dzieł wypożyczonych i udostępnianych na wystawie (Leihgaben-Ausstellung)
   Do zbioru trafiały udostępniane Muzeum przez magistrat lub osoby prywatne dzieła sztuki. W 1885 roku ten wyodrębniony dział liczył 14 obrazów.

W latach 1867–1872 przeprowadzono prace remontowe i adaptacyjne w klasztorze franciszkańskim, przygotowując budynek na cele edukacyjne i muzealne. Oprócz Muzeum Miejskiego do 1896 roku mieściła się w nim również realna szkoła św. Jana.

Zróżnicowane zbiory Muzeum stopniowo udostępniano publiczności. Ostatecznie na parterze znalazły się kolekcja kulturalno-historyczna oraz kolekcja odlewów gipsowych (z czasem przeniesiona na pierwsze piętro), zaś drugie piętro zajmowała galeria malarstwa. W 1885 roku w murach klasztoru znalazły się również zbiory rzemiosła artystycznego (Kunstgewerbemuseum), formalnie należące do Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego.

Na przełomie XIX i XX wieku dostrzegano potrzebę zmiany ekspozycji muzeum, zwłaszcza galerii malarstwa oraz brak miejsca na rozwój kolekcji. Na początku 1906 roku na prośbę Rady Powierniczej Muzeum Adalbert Matthaei (1859–1924), historyk sztuki i profesor na Wydziale Architektury Technische Hochschule w Gdańsku dokonał inspekcji arsenału z myślą o przeniesieniu do niego zbiorów nie tylko Muzeum Miejskiego, ale także Kunstgewerbemuseum oraz Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego. Pomysłu tego co prawda nie zrealizowano, ale Matthaei był projektantem nowej aranżacji galerii malarstwa w 1907 roku. Znacznie ograniczył liczbę prac wystawianych na ekspozycji i uszeregował je częściowo w porządku geograficznym, częściowo tematycznym, przy jednoczesnym uszanowaniu odrębności kolekcji Kabruna, która – prawdopodobnie tak jak dotychczas – zajmowała nadal dwie ostatnie sale galerii obrazów.

Pierwszą salę zajmowało malarstwo gdańskie, zwłaszcza portretowe; drugą i trzecią sztuka niemiecka 1. połowy XIX wieku; czwartą współczesne malarstwo obce; piątą współczesne malarstwo niemieckie, zaś szóstą najnowsze obrazy ze zbiorów muzeum.

Szczególne miejsce w ekspozycji muzealnej zajmowała sala narożna, pomiędzy czwartą a piątą salą ekspozycyjną, pełniąca funkcję miejsca honorowego, gdzie znalazły się portrety fundatorów i osób szczególnie zasłużonych dla powstania muzeum (burmistrza Leopolda von Wintera, Jakoba Kabruna, Friedricha Henningsa) oraz dzieła artystów związanych z Gdańskiem – Daniela Chodowieckiego, Friedricha Hildebrandta, Friedricha Meyerheima i Wilhelma Augusta Stryowskiego.

Reorganizację zapoczątkowaną przez Matthaeia kontynuował Hans Friedrich Secker (1888–1960), pierwszy kierownik zbiorów Muzeum, który miał przygotowanie akademickie i zawodowe do pełnienia tego stanowiska. Był historykiem sztuki, który karierę muzealnika rozpoczynał w Hohenlohen-Museum w Strasburgu, kontynuował zaś w Kaiser-Friedrich-Museum w Magdeburgu. W latach 80. XIX wieku Secker zwrócił wypożyczone z berlińskiej Galerii Narodowej pięć wielkoformatowych płócien. Następnie nowy kustosz dokonał selekcji obrazów w muzealnych zasobach, część oddał właścicielom i depozytariuszom, a część (ok. 250, głównie kopii, dzieł anonimowych o nieokreślonej i trudnej do ustalenia proweniencji) sprzedał w latach 1916–1918 w Domu Aukcyjnym Rudolfa Lepkego w Berlinie. Wreszcie, wprowadził nowy porządek w ekspozycji galerii malarstwa. Prezentacja w odświeżonych salach powstała pod wpływem zmian w berlińskich muzeach, wprowadzonych przez najważniejszych i najbardziej wpływowych niemieckich muzealników przełomu wieków – Wilhelma von Bode (1845–1929), generalnego dyrektora zbiorów królewskich, reformatora i założyciela wielu ważnych muzeów i muzealnych działów oraz Hugo von Tschudi’ego (1851–1911), dyrektora berlińskiej Galerii Narodowej, pomysłodawcy jej reformy i założenia w niej współczesnej kolekcji. W Gdańsku, podobnie jak w Berlinie, eksponowano mniej obrazów, zawieszonych w symetrycznych kompozycjach, na tłach kolorystycznie dobranych do tematyki i chronologii dzieł. Do galerii dołączył również dzieła sztuki gotyckiej i renesansowej, dotychczas nieprezentowane w tej części Muzeum.

Secker przekształcił gdańskie zbiory malarstwa w nowoczesną galerię, podkreślając w nowej ekspozycji:

• – wysokiej klasy dzieła dawnych mistrzów niderlandzkich, pochodzące z kolekcji Kabruna;
• – malarstwo gdańskie, które w jego koncepcji stanowiło kluczowy punkt ekspozycji, łączący sztukę dawną (niderlandzką) z XIX-wiecznym malarstwem niemieckim;
• – rozwój malarstwa niemieckiego w XIX wieku (od biedermeieru do współczesności).

Podobnie jak w koncepcji Matthaeia, szczególne miejsce w muzeum uzyskała sala honorowa, upamiętniająca założycieli i fundatorów kolekcji, w której pozostawił portrety zasłużonych dla galerii gdańszczan. Pozostałe zbiory, zwłaszcza kolekcje kulturalno-historyczna i wchodzące w jej skład rzemiosła artystyczne Secker również uporządkował i połączył wraz ze zbiorami Provinzial-Kunsgewerbemuseum.