Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu

Muzeum im. Mielżyńskich powstało w 1876 roku przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk (PTPN). W pierwszym okresie istnienia dominującą rolę odgrywała w nim kolekcja współczesnego malarstwa polskiego. Ekspozycja, początkowo pozytywnie oceniana przez odbiorców, z czasem zaczęła razić brakiem przejrzystości i obecnością dzieł słabej jakości, które trafiły na jej ściany wyłącznie z powodu polskiego pochodzenia.

Założone w 1857 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu od początku gromadziło zbiory. Początkowo nie były one ani liczne, ani opracowane, a przede wszystkim na skutek braku siedziby stowarzyszenia nie były dostępne dla publiczności. Przełomowe dla historii kolekcji były lata 1870–1876. Wówczas Seweryn Mielżyński (1804–1872) ofiarował Towarzystwu specjalnie zakupioną z myślą o donacji kolekcję Edwarda Rastawieckiego (1804–1879) oraz przekazał działkę na budowę siedziby. Po śmierci donatora do PTPN-u trafiła jego kolekcja.

Z powodu obowiązujących wówczas regulacji prawnych i braku osobowości prawnej Towarzystwa, PTPN w 1876 roku zawarło układ ze spadkobiercą donatora, Józefem Mielżyńskim. Ten ostatni oddawał darowane przez Seweryna Mielżyńskiego kolekcje Towarzystwu w użytkowanie do czasu, aż PTPN będzie mógł je zgodnie z prawem nabyć. Powstałe wówczas przy PTPN Muzeum im. Mielżyńskich funkcjonowało w świetle prawa do 1916 roku (kolejnej umowy z rodziną Mielżyńskich) jak muzeum prywatne, zarządzane przez towarzystwo naukowe. Po 1916 roku zbiory przeszły na własność Towarzystwa, a muzeum działało pod nazwą Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk im. Mielżyńskich.

W skład Muzeum im. Mielżyńskich wchodziły:

• „galeria artystów i rzeczy polskich”, czyli galeria malarstwa polskiego
• galeria malarstwa europejskiego tzw. Miłosławska
• zbiory prehistoryczne/archeologiczne
• zbiory historyczne/pamiątek historycznych, później zwane kulturalno-historycznymi
• Gabinet Kraszewskiego
• zbiory przyrodnicze
• w latach 1911–1914 zbiory etnograficzne
• lapidarium na dziedzińcu gmachu PTPN
• gabinet numizmatyczny i gabinet rycin (nieudostępniane publiczności).

Dostępność poszczególnych zbiorów, ich rozwój i ekspozycję wyznaczały dwa okresy:

• lata 1881–1908: ekspozycja w pierwszym gmachu PTPN, składającym się z budynku frontowego oraz skrzydła zachodniego (podwórzowego, przeznaczonego na zbiory i bibliotekę);
• lata 1908–1924: ekspozycja w powiększonym o nowe skrzydła (północne i wschodnie) gmachu Towarzystwa.

Otwarcie Muzeum im. Mielżyńskich było wielkim wydarzeniem w stolicy Wielkopolski. Pierwsze w Poznaniu publiczne muzeum z przestronną galerią malarstwa tłumnie zwiedzali zarówno Polacy, jak i Niemcy. Muzeum im. Mielżyńskich ożywiło działalność społeczności niemieckiej i w dłuższej perspektywie doprowadziło do otwarcia niemieckich instytucji: najpierw Muzeum Prowincji przy Towarzystwie Historycznym (1894), później w nowym, reprezentacyjnym gmachu Kaiser-Friedrich-Museum (1904).

Galerie malarstwa

W działalności Muzeum im. Mielżyńskich od początku kładziono nacisk na prezentację sztuki polskiej. Mniejszą uwagę przykładano do pozostałych zbiorów. Galeria malarstwa jako pierwsza (w latach 1888–1889) doczekała się katalogu – dwuczęściowego polsko-niemieckiego przewodnika autorstwa konserwatora Muzeum Bolesława Erzepkiego.

Dysproporcja w traktowaniu poszczególnych kolekcji wynikała z chęci podkreślenia przełomowego charakteru „Galerii artystów i rzeczy polskich”, w niektórych wypowiedziach tuż po otwarciu nazywanej Galerią Narodową, bądź Muzeum Narodowym. Otwarta dla publiczności jako pierwsza (1881) galeria stanowiła spory zbiór polskiego malarstwa o dużym potencjale edukacyjnym. Już na zebraniu publicznym w 1884 roku podkreślano, że jej celem jest ukazanie „historycznego rozwoju malarstwa polskiego od czasów Stanisława Augusta aż do rozkwitu naszej dzisiejszej sztuki”. Taką możliwością nie dysponowało wówczas żadne inne muzeum na ziemiach polskich. Powołane do życia w 1879 roku Muzeum Narodowe w Krakowie w zasadzie dopiero rozpoczęło budowę swojej kolekcji. Istniejące od 1862 roku. Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie od początku borykało się z brakiem siedziby i nie mogło prezentować publiczności swoich zbiorów.

„Galeria artystów i rzeczy polskich” zajęła przestronną salę na III piętrze tzw. skrzydła podwórzowego. Projektowana dekoracja – na wzór Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie i Sali Posiedzeń warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – miała się składać z czterdziestu marmurowych biustów zasłużonych Polaków: uczonych, artystów, pisarzy, mecenasów, ale również generałów z czasów wojen napoleońskich i powstania listopadowego. Ostatecznie planów nie zrealizowano, ale Galeria sąsiadowała z Salą posiedzeń Towarzystwa, gdzie znajdowały się wizerunki XIX-wiecznych uczonych wielkopolskich (m. in. Hipolita Cegielskiego, Franciszka Morawskiego, Karola Libelta, Edwarda Raczyńskiego, Tytusa Działyńskiego i Karola Marcinkowskiego), co w jakimś stopniu nawiązywało do pierwotnych zamiarów.

Dla pomysłodawcy aranżacji, którym – jak się uznaje – był sekretarz Towarzystwa, mecenas i kolekcjoner, Wawrzyniec Engeström-Benzelstjerna (1829–1910), ważna była nie tyle wartość artystyczna dzieła, ile to, co zostało na nim ukazane. Porządek ekspozycji opierał się na tematyce obrazów, ale nosił również ślady symbolicznej, patriotyczno-historycznej narracji. Ważne miejsce zajmowały w niej sceny z rezurekcji kościuszkowskiej, portrety polskich królów i ważnych postaci historycznych. Aranżację uzupełniały popiersia sławnych Polaków, model Pomnika Pierwszych Piastów w tzw. Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej, model poznańskiego ratusza, a od 1889 roku wmurowany w ściany pomieszczenia gipsowy model Drzwi Gnieźnieńskich (dar Mathiasa Bersohna z Warszawy).

W 1910 roku galerie zostały przeniesione do nowego, północnego skrzydła gmachu. W dwunastu salach znalazły się obrazy szkół obcych, następnie przechodziło się do sali artystów polskich, dalej poprzez pokój wieżowy (malarstwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do 1830 roku) do wielkiej sali w starym zachodnim gmachu, gdzie prezentowano polskie obrazy po 1830 roku. Za nową aranżacją kolekcji malarstwa stał konserwator zbiorów, historyk i językoznawca Bolesław Erzepki (1852-1932), który wprowadził znany w galeriach publicznych od XVIII wieku, a rozpowszechniony i wręcz obowiązkowy w muzeach w XIX wieku, porządek szkół narodowych, w obrębie których obrazy są uporządkowane chronologicznie.

Ożywienie w działalności galerii przyniosło zatrudnienie w 1914 roku nowego opiekuna, młodego, wykształconego zagranicą historyka sztuki Szczęsnego Dettloffa (1878–1961). Zadbał on o rozwój kolekcji, konserwację przedmiotów, ich naukowe opracowanie i dokumentację fotograficzną.

Dettloff próbował wyznaczyć w galerii malarstwa standardy analogiczne do tych, obowiązujących w otwartym w 1904 r. w Poznaniu niemieckim Kaiser-Friedrich-Museum, które szeroko zakrojoną działalnością edukacyjną, wystawienniczą, badawczą, pozostawiło daleko w tyle polskie muzeum. Sukces niemieckiego muzeum wymusił również przemyślenie koncepcji i ekspozycji pozostałych działów Muzeum im. Mielżyńskich.

Zbiory archeologiczne

Zbiory archeologiczne w 1883 roku. znalazły się na parterze skrzydła wschodniego. Bliżej nieznana ekspozycja opierała się na ustawieniu przedmiotów grupami, wg miejsc ich wydobycia.

Rozwój zbiorów wspierała Komisja, następnie Sekcja, wreszcie Wydział Archeologiczny, działające w ramach Towarzystwa, których członkowie (zwłaszcza Bolesław Erzepki, Władysław Jażdżewski, Klemens Koehler, Franciszek Chłapowski) prowadzili prężną działalność wykopaliskową na terenie Wielkopolski, w krótkim czasie doprowadzając do znacznego wzrostu kolekcji PTPN. Pod koniec XIX wieku należały one do największych zbiorów towarzystw w Prusach. Wówczas doczekały się inwentarza, a wkrótce pierwszego opracowania (B. Erzepki, Album zabytków prehistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I, Poznań 1893).

W 1910 roku dział archeologiczny zajął parter nowego skrzydła północnego. Przedmioty eksponowano wówczas w porządku chronologicznym, a szafy mieszczące zabytki i same eksponaty po raz pierwszy otrzymały napisy informacyjne. Dział ten szczególnie rozwijał się od 1914 roku, kiedy jego opiekę przejął młody archeolog Józef Kostrzewski (1885–1969), wykształcony w Krakowie i Berlinie. Kostrzewski dbał o muzealne przedmioty, ale także prowadził badania terenowe. W 1917 roku, naśladując pomysł Ericha Blumego (1884–1912), opiekuna działu prehistorycznego Kaiser-Friedrich-Museum, wydał „Odezwę w sprawie inwentaryzacji zabytków prehistorycznych”, wraz z kwestionariuszem, przeznaczone dla wielkopolskich duchownych i ziemian, amatorsko zajmujących się wykopaliskami.

Zbiór pamiątek narodowych/kulturalno-historyczny i gabinet Kraszewskiego

W 1883 roku udostępniono niewielki zbiór pamiątek narodowych. Kolekcja ta, nazywana przez inicjatora i pomysłodawcę jej ekspozycji, Benzelstjerna-Engestroma „zbiorem narodowym”, „zbiorem pamiątek narodowych”, „dzielnicą pamiątek i wspomnień naszych ojczystych” prezentowała się wyjątkowo skromnie. W jej skład wchodziły pojedyncze egzemplarze broni i przedmioty dawnego rzemiosła. Pomysłodawca podkreślał powiązania przedmiotów z wydarzeniami i postaciami historycznymi. W połowie lat 80. XIX wieku brzmiało to już nieco anachronicznie i nawiązywało do kolekcjonerstwa militariów oraz rzemiosła artystycznego z pierwszej połowy stulecia.

Dopiero po 1910 roku Bolesław Erzepki przystąpił do sporządzania inwentarza działu, określając go mianem zbioru „przedmiotów i zabytków sztuki działu kulturalno-historycznego”. Zmiana w nazwie wynikała z innego podejścia nowego opiekuna do posiadanych przedmiotów. Była też kalką językową z niemieckiego. Zbiory kulturalno-historyczne to charakterystyczny rys muzealnictwa niemieckiego drugiej połowy XIX wieku. Kolekcje o takiej nazwie (kulturgeschichtliche) wyodrębniły się ze zbiorów starożytniczych. Symboliczna zmiana dokonała się w statucie Germanishes Nationalmuseum w Norymberdze, gdzie w 1869 roku. słowo „Altertum” (starożytnictwo) zastąpiono słowem „Kulturgeschichte” (historia kultury), definiując obszar zainteresowania muzeum. Takie zbiory zawierały wszelkie przedmioty związane z historią państwa lub regionu, przy czym dzieła sztuk, czy rzemiosło artystyczne – inaczej niż w muzeach mu poświęconych (Kunstgewerbe Museum) – uznawano tu za zabytek historii. W ten sposób traktował je również Erzepki. Inspiracją musiała tu być także ekspozycja w Kaiser-Friedrich-Museum, gdzie jedną z sal zajmowały zbiory kulturalno-historyczne Prowincji Poznańskiej.

W 1885 roku w sąsiedztwie Galerii miłosławskiej zaaranżowano Gabinet Kraszewskiego, czyli zbiór przedmiotów, jakie sławny pisarz otrzymał od rodaków w 1879 roku z okazji pięćdziesięciolecia pracy literackiej. Aranżacja pomieszczenia miała przypominać wypełnioną pamiątkami pracownię pisarza.

Inne zbiory

Zbiory przyrodnicze Muzeum od początku prezentowane były w małych i niewygodnych pomieszczeniach. Choć stopniowo wzbogacały się o wybitne okazy (np. zbiór minerałów jednego z twórców nowoczesnej geologii Abrahama Gottloba Wernera, zakupiony i darowany PTPN-owi przez Józefa Łubieńskiego) nie były inwentaryzowane. Dopiero pod opieką wziętego lekarza o międzynarodowej sławie, Franciszka Chłapowskiego w latach 80. XIX wieku zaczęły się znacznie powiększać, notując największy rozwój ze wszystkich kolekcji Muzeum. Do 1918 roku nie doczekały się jednak odpowiedniej przestrzeni, prezentowano je w suterenach, posegregowane tematycznie na: paleontologię, mineralogię, kości i szczątki zwierząt krajowych, zoologię, korale i gąbki kopalne krajowe oraz botanikę i owady.

W latach 1911–1914 w gmachu PTPN prezentowano również zbiory etnograficzne, formalnie należące do powstałego w 1910 roku w Poznaniu Towarzystwa Ludoznawczego. Oprócz dużego zbioru strojów i mebli Bambrów (potomków osadników sprowadzonych w XVIII wieku z okolic Bambergu do podpoznańskich wsi), prezentowano meble i stroje z różnych zakątków Wielkopolski, Śląska, Kujaw, także Mazowsza, Galicji i Ukrainy.

Rolę przestrzeni ekspozycyjnej pełnił również dziedziniec PTPN, który po przebudowie z początku XX wieku mieścił zarówno pamiątkowe tablice (m.in. Odsieczy Wiedeńskiej, Fryderyka Chopina), posąg Adama Mickiewicza, ale także kartusze z kościoła karmelitańskiego, rzeźbę Madonny z bliżej nieokreślonej świątyni oraz pradziejowy grób skrzynkowy przeniesiony z Tuczna na Kujawach.

Zmiany, jakie w ekspozycji poszczególnych działów Muzeum im. Mielżyńskich wprowadzili na początku XX wieku Bolesław Erzepki, Szczęsny Dettloff i Józef Kostrzewski wynikały z anachronizmu wcześniejszych prezentacji. Nie odpowiadały one ani ówczesnym wymogom naukowym, ani nie przyciągały do muzeum szerszej publiczności. Podczas gdy niemieckie Kaiser-Friedrich-Museum przyciągało rocznie ok. 80 000 zwiedzających, Muzeum im. Mielżyńskich odwiedzało ledwie 1000–1200 osób. Obok zmian w ekspozycji stałej, zaczęto organizować wystawy czasowe. W listopadzie 1917 r. w Muzeum im. Mielżyńskich otwarto pierwsze: wystawę w stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki oraz wystawę dzieł malarstwa polskiego ku uczczenia pamięci Józefa Brandta i Alfreda Wierusz Kowalskiego.

Po odzyskaniu niepodległości, na bazie zbiorów niemieckiego Kaiser-Friedrich-Museum utworzono w Poznaniu Muzeum Wielkopolskie. PTPN przekazał do depozytu tej instytucji zbiory Muzeum im. Mielżyńskich. W gmachu Towarzystwa pozostały zbiory archeologiczne jako Oddział Prehistoryczny Muzeum Wielkopolskiego. Zbiory przyrodnicze również jako oddział Muzeum Wielkopolskiego prezentowano w pawilonie na terenie Starego ZOO.