Komisja Historii Sztuki Akademii Umiejętności

Dnia 7 maja 1873 odbyło się inauguracyjne posiedzenie Akademii Umiejętności (AU). Utworzona formalnie rok wcześniej poprzez przekształcenie Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK), Akademia stała się na długie dekady najważniejszą polską instytucją naukową.

Dzięki stosunkowo dużemu zakresowi swobód politycznych w Galicji, pozostająca pod patronatem cesarza Akademia mogła rozwinąć szeroką działalność badawczą i wydawniczą, obejmując swym zasięgiem wszystkie ziemie podzielonej Rzeczypospolitej i stając się głównym ośrodkiem polskiego życia naukowego. Od samego początku w strukturze i programie prac Akademii znalazło się miejsce dla jednostki, której zadaniem miało być prowadzenie badań nad dziejami sztuki polskiej.

Pomysł powołania takiej jednostki zrodził się jeszcze przed powstaniem AU, w łonie Oddziału Archeologii i Sztuki Pięknych TNK. Na posiedzeniu Oddziału 20 grudnia 1870 Władysław Łuszczkiewicz, Jan Matejko i Karol Estreicher st. przedstawili wniosek w sprawie utworzenia Komisji Dziejów Sztuki w Polsce, mającej się składać głównie z artystów, architektów i kolekcjonerów, której zadaniem byłoby gromadzenie materiałów do dziejów sztuki w Polsce. Podzielona na pięć sekcji (malarstwa, architektury, rzeźby, sztycharstwa i medalierstwa), miała zająć się m.in. zestawieniem bibliografii dotyczącej sztuki polskiej, prowadzeniem „ksiąg” ze spisami zabytków, gromadzeniem publikacji oraz reprodukcji dzieł sztuki (rysunków, fotografii, odlewów), wreszcie wydawaniem własnego czasopisma. Wprawdzie wniosek nie doczekał się realizacji, jednakże do sprawy komisji historii sztuki powrócono w latach 1871-1872, kiedy tworzyły się struktury nowej Akademii. W opracowanym w listopadzie 1871 projekcie statutu zapisano, że jednym z przedmiotów jej badań jest historia sztuki, po raz pierwszy w nauce polskiej oficjalnie uznana za odrębną dyscyplinę. Wymieniono ją w jednej grupie wraz z filologią, językoznawstwem i historią literatury, które to dziedziny miały tworzyć Wydział Filologiczny AU. W zamyśle autorów statutu miała wśród nich znaleźć się także archeologia, lecz podczas zatwierdzania dokumentu na walnym zebraniu TNK ostatecznie przegłosowano jej przeniesienie do Wydziału Filozoficzno-Historycznego, skupiającego historię, prawo i filozofię. W konsekwencji przy Wydziale Filologicznym AU utworzona została Komisja Historii Sztuki, która ukonstytuowała się 11 czerwca 1873. Jej przewodniczącym został poeta i krytyk Lucjan Siemieński, dawny członek TNK i jeden z pierwszych dwunastu członków czynnych AU. Funkcję sekretarza objął Władysław Łuszczkiewicz, a w gronie członków znaleźli się m.in. Józef Kremer i Józef Łepkowski (jednocześnie przewodniczący Komisji Archeologicznej AU) oraz niektórzy dawni członkowie Oddziału Archeologii i Sztuk Pięknych TNK (m.in. Paweł Popiel, Juliusz Kossak, Franciszek Paszkowski). Już na pierwszym posiedzeniu postanowiono poszerzyć skład Komisji o tzw. członków przybranych (współpracowników): Wilhelma Gąsiorowskiego, Aleksandra Gebauera i Mariana Sokołowskiego. Sokołowski, niedawno osiadły w Krakowie, stał się szybko najaktywniejszym obok Łuszczkiewicza członkiem Komisji. Po śmierci Siemieńskiego w 1877 r., gdy fotel przewodniczącego zajął Łuszczkiewicz, Sokołowski został sekretarzem Komisji, a w 1892 roku, po rezygnacji Łuszczkiewicza z ubiegania się o kolejną kadencję – objął funkcję przewodniczącego, którą pełnił do śmierci w 1911 r. Jego następcą został Stanisław Tomkowicz, którego prezesura przypadła w większości na lata międzywojenne i wykracza poza zakres niniejszego szkicu.

Uzgodniony na pierwszych posiedzeniach program działań Komisji za główne jej zadanie uznał zbieranie materiałów do dziejów sztuki w Polsce – częściowo przy pomocy sieci korespondentów, częściowo poprzez wysyłanie delegatów do badań w terenie – oraz publikowanie tych materiałów w odrębnym wydawnictwie. Przedmiotem badań miały być „zabytki sztuki miejscowej na ziemiach polskich” (w granicach przedrozbiorowych) oraz „zabytki sztuki polskiej na obczyźnie”, klasyfikowane według stylów (romańskie, gotyckie, ruskie, renesansowe i ze „stylów późniejszych do końca XVIII wieku, o ile się odznaczają szczególną wartością”), a także znajdujące się w kraju dzieła „sztuki zamiejscowej”: znajdowane w Polsce zabytki sztuki starożytnej oraz dzieła średniowieczne i renesansowe sprowadzone do Polski. Planowano także organizowanie wystaw oraz badania nad sztuką obcą (europejską) w polskich zbiorach.

O ile pierwszą podróż naukową Łuszczkiewicz Sokołowski podjęli już latem 1874 roku w celu badania architektury romańskiej w Wielkopolsce, o tyle plan wydawania czasopisma Komisji ziścił się dopiero trzy lata później: w 1877 roku ukazał się pierwszy zeszyt pierwszego tomu ☛ „Sprawozdań Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”. We wstępie lapidarnie scharakteryzowano główne cele Komisji:

„Wobec ruchu, jaki się obecnie u nas na polu malarstwa objawia, dopomina się i przeszłość sztuki w kraju naszym o sąd sumienny, na starannych naukowych badaniach oparty, przygotować więc należy drogi dla przyszłego historyka sztuk pięknych w dawnej Polsce. Komisja do Badania Historii Sztuki w Akademii Umiejętności w Krakowie, wychodząc z przekonania, że bez zbioru opracowanych umiejętnie zabytków, bez nagromadzenia rysunków dzieł sztuki, rozpierzchnionych po obszarze kraju, bez wyciągów z akt i archiwów, napisanie gruntownej historii sztuki w nieskończoność odwlekać by się musiało, postanowiła w rozwinięciu swego programu, ogłaszać materiał do takiej pracy, na teraz z epoki średniowiecza i wczesnego odrodzenia”.

Trojaka działalność Komisji – prace o charakterze inwentaryzacyjnym, gromadzenie dokumentacji obrazowej, poszukiwania archiwalne – miała zatem stworzyć podstawy dla przyszłych, naukowych badań nad historią sztuki polskiej. Tym z pozoru skromnym zamiarom Komisja zasadniczo pozostała wierna co najmniej przez pół wieku, należy jednak podkreślić, że na forum Komisji i w „Sprawozdaniach” od samego początku ogłaszano prace wykraczające poza czysto materiałowy charakter, będące kompletnymi monografiami poszczególnych dzieł czy syntetycznymi ujęciami określonych problemów. Choć początkowo – głównie za sprawą badań Łuszczkiewicza – w pracach i publikacjach Komisji dominowała sztuka średniowieczna, z czasem w orbicie zainteresowania jej członków znalazły się również zabytki z XVII i XVIII w., w tym rzemiosło artystyczne. Badania Komisji uwzględniały przy tym wielokulturowy charakter dawnej Rzeczypospolitej i objęły także sztukę zamieszkujących ją Ormian, Rusinów i Żydów.

W 1887 roku Komisja przyjęła zaproponowany przez Mariana Sokołowskiego szczegółowy plan zmierzający do ożywienia działalności grona, przy jednoczesnym poddaniu jej ściślej określonym zasadom. Ustalono m.in. stały termin spotkań (pierwszy czwartek miesiąca); zobowiązano członków do przedstawiania na forum Komisji obok obszernych rozpraw także komunikatów dotyczących nowych odkryć, publikacji czy aktualnych spraw związanych z restauracją zabytków; to samo zobowiązanie miało dotyczyć także członków i współpracowników zamiejscowych. Wszystkie drobne wiadomości, nadsyłane lub odczytywane na posiedzeniach, miały być odtąd protokołowane, a protokoły ze spotkań drukowane w „Sprawozdaniach”. Postanowiono również opracować słownik polskich terminów artystycznych, bibliografię polskich publikacji z historii sztuki, inwentarz zabytków Krakowa oraz rodzaj korpusu architektury romańskiej w Polsce, opartego na materiałach zebranych przez Łuszczkiewicza. Żadnego z tych przedsięwzięć nie udało się jednak w okresie prezesury Sokołowskiego zrealizować. Podjęte w 1888 r. prace nad inwentarzem Krakowa nie wyszły poza fazę koncepcyjną: dyskutowano nad zasadami inwentaryzacji, obierając za wzór dzieło Hansa Lutscha Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, postanowiono też pilotażowo opracować kościół i klasztor Franciszkanów. Uzyskano nawet na ten cel dotację Wydziału Krajowego, jednakże jedynym efektem kilkuletnich działań był opracowany (lecz nieopublikowany) przez Leonarda Lepszego inwentarz złotnictwa. Systematyczne prace inwentaryzacyjne, oparte na nowoczesnych standardach, zostały podjęte i przyniosły rezultaty dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego, za prezesury Stanisława Tomkowicza.

O wiele większe znaczenie dla rozwoju i charakteru prac Komisji miało programowe skupienie się na gromadzeniu wszelkiego rodzaju drobnych wiadomości, przyczynków i materiałów, które omawiane były na posiedzeniach i publikowane w organie Komisji. Współgrało to z działaniami Sokołowskiego, który jako przewodniczący zabiegał usilnie o poszerzanie kręgu współpracowników i budowanie sieci korespondentów na terenie całego podzielonego rozbiorami kraju, a także zagranicą. Dobrze ilustrują to drukowane w „Sprawozdaniach” składy osobowe Komisji: o ile w ostatnim roku prezesury Łuszczkiewicza (1891) liczyła ona 30 osób (członków czynnych i nadzwyczajnych AU oraz członków przybranych Komisji), o tyle w roku następnym już 53, w 1900 r. – 61, a w roku śmierci Sokołowskiego – 78. Włączeniu w prace Komisji badaczy z Galicji Wschodniej miała z kolei służyć jej filia we Lwowie, zwana w źródłach „kołem” lub „gronem lwowskim” Komisji Historii Sztuki, utworzona za zgodą władz AU w 1892 r. Funkcje jej przewodniczącego pełnili kolejno Władysław Łoziński (1892–1903) i Jan Bołoz Antoniewicz (1904–1922). Liczące kilku członków grono odbywało mniej lub bardziej regularne spotkania, których protokoły odczytywane były na posiedzeniach macierzystej Komisji krakowskiej i drukowane w jej czasopiśmie. Działania lwowskich uczonych były niekiedy inspirowane przez Sokołowskiego – przykładowo, w 1901 r. Łoziński na jego prośbę zbadał i zlecił sfotografowanie otaczanego kultem posążku alabastrowego tzw. Madonny Jackowej, a szczegółowa relacja z odbytej we Lwowie dyskusji na temat tej figurki ukazała się później w „Sprawozdaniach”. Aktywność grona lwowskiego ustała wraz ze śmiercią Bołoza Antoniewicza w 1922 r.

Wobec przyjętego przez Komisję modelu działalności, zorientowanej pozytywistycznie na gromadzenie faktów na użytek przyszłej syntezy, zaskakiwać może, że – przynajmniej w czasach Łuszczkiewicza i Sokołowskiego – nie utworzyła ona własnego archiwum, służącego przechowywaniu i porządkowaniu licznych materiałów naukowych (rysunków, fotografii, opisów, korespondencji), które pozyskiwane były przez jej członków lub nadsyłane przez zamiejscowych współpracowników. Główną przeszkodę po temu stanowiły zapewne względy formalne: statut AU nie przewidywał tworzenia zbiorów przez komisje, a otrzymywane lub nabywane obiekty teoretycznie powinny przechodzić na własność Akademii i powiększać jej zbiory. W praktyce dotyczyło to jednak tylko okazów wyjątkowej wartości, np. kilkunastu rycin (autorstwa m.in. Jeremiasa Falcka), ofiarowanych Komisji w 1887 r. przez antykwariusza Henryka Bukowskiego ze Sztokholmu. Tworzeniu stałej kolekcji nie sprzyjał także inny czynnik – dążenie do jak najszybszej publikacji zgromadzonych materiałów, czemu służyć miały wydawane przez Komisję „Sprawozdania”. Nadesłane rękopisy i ilustracje po prezentacji na forum Komisji trafiały do rąk przewodniczącego lub sekretarza, zajmujących się przygotowaniem ich do druku. Z chwilą opublikowania rola tych materiałów zasadniczo się kończyła i najwyraźniej nie widziano konieczności ich dalszego przechowywania w komplecie. Teksty wraz z korespondencją co do zasady przekazywano ad acta, natomiast pozyskane przez Komisję reprodukcje dzieł sztuki od lat 90. XIX w. regularnie przekazywano do Gabinetu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Praktyce tej niewątpliwie sprzyjał (a najpewniej ją zainicjował) Marian Sokołowski, założyciel i kierownik Gabinetu. Do 1925 r. uniwersyteckie zbiory wzbogaciły się o ponad 2000 fotografii, rysunków i rycin, z których większość wcześniej oglądana była na posiedzeniach Komisji i opublikowana w jej „Sprawozdaniach” jako ilustracje do artykułów lub komunikatów.

Najważniejszym dokumentem dokonań naukowych Komisji jest zatem dziewięć obszernych tomów „Sprawozdań Komisji do Badania Sztuki w Polsce” (1877–1915), w których znalazły się artykuły o podstawowym znaczeniu dla rozwoju badań historycznoartystycznych w Polsce, takie jak choćby studia Łuszczkiewicza o zabytkach architektury romańskiej, a także liczne wypisy źródłowe, przyczynki i reprodukcje wielu dzieł sztuki, z reguły wcześniej nieznanych. Prace powstałe w ramach działalności Komisji publikowane były również w „Rozprawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” i „Pamiętniku Akademii Umiejętności” (wydziałów Filologicznego i Historyczno-Filozoficznego). Z inicjatywy Sokołowskiego Komisja rozpoczęła także wydawanie serii Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, której pierwszy tom – Rachunki dworu królewskiego (1544-1567) w opracowaniu Adama Chmiela (Kraków 1911) – ukazał się jednak dopiero za prezesury Stanisława Tomkowicza. Pod szyldem Komisji publikowano także opracowania monograficzne – pierwszym z nich była praca Kazimierza Stronczyńskiego Legenda obrazowa o Świętej Jadwidze Księżnie Szlązkiej według rękopisu z r. 1353 przedstawiona i z późniejszemi tejże treści obrazami porównana (Kraków 1880). Niektóre artykuły drukowane w „Sprawozdaniach”, a wyjątkowo nawet relacje z dyskusji na posiedzeniach Komisji, rozpowszechniane były także w osobnych odbitkach.