Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej

Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej, z siedzibą w Krakowie, było jednym z dwóch stowarzyszeń konserwatorów i korespondentów wiedeńskiej Cesarsko-Królewskiej Komisji Centralnej dla Badania i Konserwacji Zabytków Sztuki i Pomników Historycznych, utworzonych w Galicji pod koniec XIX wieku. Zawiązano go wraz z analogicznym, lwowskim Gronem Konserwatorów Galicji Wschodniej, z myślą o usprawnieniu systemu ochrony zabytków na terenie Galicji. Działało w latach 1888–1923 (od 1917 do 1923 roku jako Krajowe Grono Konserwatorskie). Jego przewodniczącymi byli kolejno: Józef Łepkowski (1826–1894), profesor archeologii i sztuki średniowiecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, Marian Sokołowski (1839–1911), profesor historii sztuki na tej samej uczelni i Stanisław Tomkowicz (1850–1933), historyk sztuki, konserwator zabytków, członek Akademii Umiejętności.

W dziewiętnastowiecznym Krakowie, przed utworzeniem Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, opieką nad zabytkami zajmowali się uczeni związani z Towarzystwem Naukowym Krakowskim (później Akademią Umiejętności) i Uniwersytetem Jagiellońskim. Już w 1850 roku w strukturach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego powołano Komitet Archeologiczny, przemianowany później na Oddział Archeologii i Sztuk Pięknych, którego członkowie zaangażowani byli w prace przy restaurowaniu zabytków zniszczonych wielkim pożarem Krakowa z 1850 roku. Trosce o zabytki sprzyjała wyjątkowa atmosfera miasta, swobody polityczne doby autonomii i obecność uniwersytetu, na którym w 2. połowie XIX wieku utworzono katedry archeologii i historii sztuki.

Na terenie monarchii habsburskiej funkcjonował państwowy system konserwatorski. Od połowy XIX wieku w Wiedniu działała Cesarsko-Królewska Komisja Centralna do Badania i Konserwacji Zabytków Architektury, której podlegali konserwatorzy wszystkich krajów monarchii. W Galicji z jej ramienia działało początkowo zaledwie dwóch konserwatorów – jeden dla Galicji Zachodniej i jeden dla Galicji Wschodniej. W latach 1873–1875 zreorganizowano Komisję Centralną i zmieniono jej nazwę na Cesarsko-Królewską Centralną Komisję dla Badania i Konserwacji Zabytków Sztuki i Pomników Historycznych. Została ona wtedy podzielona na trzy sekcje: dla zabytków pradziejowych i dzieł sztuki grecko-rzymskiej, dla zabytków z okresów późniejszych (od średniowiecza do końca XVIII wieku), i dla archiwaliów. W tym czasie powiększono również liczbę konserwatorów w prowincjach cesarstwa. Także w Galicji mianowano nowych urzędników – dwóch dla okręgu krakowskiego, czyli Galicji Zachodniej (Józef Łepkowski oraz współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, Michał Bobrzyński, 1849–1935), a czterech kolejnych dla okręgu lwowskiego, czyli Galicji Wschodniej. Ponadto powołano ośmiu konserwatorów korespondentów. Jednak mimo wprowadzonych zmian, system konserwatorski z powodu niewielkiej liczby konserwatorów w stosunku do rozległości terytorialnej nie zapewniał właściwej opieki nad zabytkami na terenie monarchii.

W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku w Galicji dyskutowano nad kwestią reformy państwowego systemu opieki nad zabytkami.

W 1885 roku sprawy podziału okręgów konserwatorskich stały się przedmiotem rozmów i konsultacji odbywanych pomiędzy Namiestnikiem Galicji, Wydziałem Krajowym we Lwowie i Akademią Umiejętności w Krakowie. Tematykę tę poruszano także na łamach prasy. Ważne publikacje dotyczące tych zagadnień wydawali również przyszli konserwatorzy – Włodzimierz Demetrykiewicz (Opieka prawna w Austrii dla zabytków sztuki i pomników historycznych. Ze szczególnym uwzględnieniem stosunków galicyjskich, Kraków 1885; Finansowe zaniedbanie galicyjskich pomników historycznych, Kraków 1886) i Stanisław Tomkowicz (Reforma konserwatorstwa zabytków sztuki, „Przegląd Powszechny”, r. 3, t. 9, Kraków 1886).

Już od 1886 roku Akademia Umiejętności w Krakowie i Wydział Krajowy we Lwowie domagały się od władz centralnych w Wiedniu utworzenia w Galicji dwóch ciał kolegialnych, złożonych z konserwatorów i korespondentów wiedeńskiej Komisji Centralnej. Jednak starania o ich utworzenie, mimo poparcia ze strony Koła Polskiego w Wiedniu, nie zostały wtedy zakończone sukcesem. Następną próbę utworzenia związków podjęli w 1887 roku już sami konserwatorzy, usiłując wykorzystać moment powiększenia przez Komisję Centralną liczby jej urzędników w Galicji. Kwestię powołania związku miał w ich imieniu poruszyć w Wiedniu zasłużony dla konserwatorstwa zabytków z terenu Wschodniej Galicji, Wojciech Dzieduszycki (1848–1909). Wiedeńska Komisja przyjmowała jednak te projekty z niechęcią. Grona Konserwatorów Galicji zostały więc utworzone niezależnie od niej, na mocy uchwał pierwszego zjazdu konserwatorskiego w Krakowie. Zjazd ten odbył się w Sukiennicach, 24 i 25 maja 1888 roku. Uczestniczyli w nim konserwatorzy i korespondenci z Zachodniej i Wschodniej Galicji.

Powstanie Gron Konserwatorów zostało przyjęte z niechęcią przez wiedeńską Komisję Centralną, początkowo upatrującą w nich konkurencję dla swoich działań na terenie Galicji. Konserwatorzy galicyjscy podkreślali jednak „ścisłą łączność z c. k. Komisją centralną konserwatorską w Wiedniu jako instancją naczelną i kierującą”, wzajemne stosunki zostały uregulowane w 1890 roku. Owa „ścisła łączność” z Wiedniem była jednak – z różnych względów (choćby bariery językowej) – stanem raczej deklaratywnym niż faktycznym. Obowiązek członków Grona, składającego się przecież z konserwatorów i korespondentów Komisji Centralnej, do pozostawania z tą instytucją w stałym kontakcie, był zaniedbywany. Komisja Centralna, jako instytucja zwierzchnia, nie pozostawała jednak bez wpływu na działalność związku. Grono Konserwatorów otrzymywało wysyłane przez nią oficjalne okólniki, inspirowało się też jej osiągnięciami w zakresie inwentaryzacji zabytków. Przede wszystkim jednak wiedeńska Komisja miała realny wpływ na skład osobowy związku, ponieważ to ona zatwierdzała i mianowała nowych konserwatorów, a więc i członków Gron. Należy jednak zaznaczyć, że w Galicji Zachodniej decyzje Komisji w kwestiach personalnych ograniczały się zwykle do akceptacji propozycji przedstawionych jej wcześniej przez miejscowych konserwatorów.

Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej zajmowało się inwentaryzowaniem zabytków na terenie Galicji Zachodniej, udzielaniem rad i wskazówek konserwatorskich, wydawaniem opinii o projektach restauracji obiektów zabytkowych oraz gromadzeniem informacji o ich stanie. Podejmowało także starania o przeprowadzenie reformy systemu opieki nad zabytkami, między innymi lobbując w sprawie uchwalenia jednej, odrębnej ustawy konserwatorskiej w monarchii habsburskiej. Dotychczasowe zapisy prawne zamieszczone były w innych, rozlicznych aktach, co utrudniało ich realizowanie.

Konserwatorzy działali w ramach trzech sekcji: zabytków archeologicznych, zabytków architektury i sztuki oraz archiwaliów. Z biegiem lat Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej coraz szerzej rozwijało swoją działalność konserwatorską, naukową i wydawniczą, angażując się zarówno w wielkie, jak i pomniejsze przedsięwzięcia konserwatorskie w Krakowie i na terenie całej Zachodniej Galicji. Na szczególna uwagę zasługują wieloletnie akcje – restauracja zamku królewskiego w Krakowie na Wawelu, kolegiaty Bożego Ciała w Bieczu, ochrona i inwentaryzacja zabytków drewnianych. Opieką konserwatorską obejmowano także cały szereg innych zabytków, nie zapominając przy tym o obiektach archeologicznych i zbiorach archiwaliów.

Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej i Wschodniej zorganizowały pięć wspólnych zjazdów – pierwszy, założycielski, w 1888 roku w Krakowie, drugi w 1890 roku we Lwowie, trzeci w 1891 roku w Krakowie, czwarty w 1904 roku w Przemyślu, i piąty w 1910 roku ponownie w Krakowie. Omawiano na nich najważniejsze dla obu związków sprawy. Z inicjatywy obu Gron w 1911 roku w Krakowie odbył się ponadto Pierwszy Zjazd Miłośników Zabytków Sztuki i Historii.

Grono Konserwatorów Zabytków Galicji wydało sześć ilustrowanych tek swoich prac. Bogaty komplet dokumentacji archiwalnej, w tym także wizualnej, przechowywany jest w Archiwum Narodowym w Krakowie (ANK) przy ulicy Siennej 16. Materiały te znajdują się tam nieprzypadkowo – posiedzenia Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej odbywały się w siedzibie Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa (którego kontynuatorem jest ANK), w tymże samym budynku.