„Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem” Leonarda Durczykiewicza (1912)

Leonard Durczykiewicz (1876–1934), fotograf z wielkopolskiego Czempinia, na przełomie XIX i XX wieku podróżując po Wielkopolsce, przy pomocy fotografii dokumentował miejscowe miasta i miasteczka, dwory i pałace. Tak powstałe odbitki następnie rozpowszechniał w formie pocztówek, których do dziś zachowało się kilkaset w zbiorach prywatnych, a także kolekcjach Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Muzeum Ziemi Kościańskiej, Muzeum Ziemi Czarnkowskiej, Muzeum Narodowego w Poznaniu i innych wielkopolskich instytucjach.

Przy okazji tego typowo komercyjnego przedsięwzięcia, prawdopodobnie około 1908 r., narodził się pomysł wydania części fotografii w formie albumu. Album rezydencji polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim miał się ukazać w dwóch tomach jesienią 1908 r. Książka pod tytułem Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskiem, prawdopodobnie w skromniejszej niż zamierzona formie, została jednak wydana nakładem Durczykiewicza dopiero w 1912 r.

Publikacja Durczykiewicza nie miała ani charakteru opisowego, ani naukowego. Był to zbiór fotografii poprzedzony krótkimi informacjami faktograficznymi, w większości uzyskanymi od właścicieli rezydencji. W przedmowie autor podkreślił rosnącą potrzebę dokumentacji zabytków architektury rezydencjonalnej w Wielkopolsce, które coraz częściej poddawane są przebudowom lub rozbiórce. Przedsięwzięcie jest unikatowe, ponieważ do tej pory obiektem podobnego zainteresowania była na ziemiach polskich przede wszystkim architektura sakralna. Wyjąwszy albumy poświęcone konkretnym rezydencjom (np. Wilanów dawny i teraźniejszy Hipolita Skimbrowicza i Wojciecha Gersona z 1877 r.), albumy dokumentujące stan polskiej architektury rezydencjonalnej nie ukazywały się co najmniej do lat 20-tych XX wieku.

W temacie innych opracowań wielkopolskich rezydencji album Durczykiewicza poprzedzała publikacja niemieckiego wydawcy i księgarza Alexandra Dunckera. W jego szesnastotomowym albumie Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie… (wydawanym w latach 1857–1883) znalazło się 30 kolorowych litografii rezydencji wielkopolskich. Inicjatywa Dunckera bliska była ilustrowanym niemieckim wydawnictwom z pierwszej połowy XIX wieku (Die Riitergütter der Provinz Westfalen, 1837–40; Mecklenburgische Album Juliusa Gottheila, 1855/6, czy Preussen und landschaftlichen Darstellungen Johanna Friedricha Roßmäslera, 1834–44). Z tą różnicą, że Duncker wybrał inny model prezentacji, w którym plansze z wizerunkami posiadłości nie są zgrupowane na końcu publikacji, bo przed każdą z nich znajduje się karta z krótkim tekstem o historii siedziby i zamieszkałego w niej rodu. Objętej patronatem króla Fryderyka Wilhelma IV publikacji przyświecało motto: „Każdy kraj staje się potężniejszy w takim stopniu, w jakim szanuje swoich właścicieli ziemskich” (Jedes Land wird in dem Grade mächtiger, als es seine Grundbesitzer ehrt). Wydawnictwo potwierdzało więc politykę monarchii pruskiej, opierającej swe rządy na przedstawicielach arystokracji i ziemiaństwa, co zresztą objawiło się w opisach rezydencji w albumie Dunckera. Autor skrupulatnie wymienił funkcje i stanowiska, zajmowane przez właścicieli w administracji, dyplomacji lub wojsku pruskim. Co za tym idzie Duncker nie różnicował rezydencji pod względem narodowości ich właścicieli. Zawarł w swoim albumie zarówno widoki wielkopolskich rezydencji należących do polskich (Rydzyna, Rokosowo, Golejewko, Posadowo, Antonin, Taczanów, Jarocin), jak i niemieckich rodów (m. in. Margonińska Wieś, Rozbitek, Owińska, Lewice).

Durczykiewicz natomiast swoją książkę wyraźnie sytuuje na straży narodowego dziedzictwa kulturowego, pokazując jedynie fotografie domów polskich rodzin i nie uwzględniając w niej siedzib rodów uznawanych za zniemczone (np. Jarocin Radolińskich czy Gaj inflanckiej linii Raczyńskich). Wydawnictwo Durczykiewicza ukazało się w gorącym okresie tzw. walki o ziemię w Prowincji Poznańskiej, czyli nasilającej się na przełomie wieków akcji germanizacyjnej. Na poziomie administracji gospodarczej władze niemieckie dążyły do zmiany proporcji między własnością polską a niemiecką w Prowincji, wzmocnienia liczebności majątków niemieckich oraz sprowadzenia osadników niemieckich z innych części Cesarstwa na teren Wielkopolski. Uchwalone w 1908 r. w Cesarstwie Niemieckim i krytykowane w Europie prawo o wywłaszczeniu dawało Królewskiej Komisji Osadniczej (zwanej Kolonizacyjną) uprawnienia do wywłaszczenia upatrzonych majątków (o wielkości do 70 tys. ha), za odszkodowaniem i po cenie rynkowej. Durczykiewicz we wstępie do swojej publikacji bezpośrednio przywołuje owe „prawo o wywłaszczeniu” jako jedną z przyczyn i główną motywację dla swojego wydawnictwa. Około 1912 roku album Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskiem odgrywa więc rolę dokumentu o polskim stanie posiadania w Prowincji Poznańskiej.

Podstawowe źródła i literatura