O projekcie „Dziedzictwo biblioteczne i jego ochrona w XIX wieku”

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W czerwcu 1925 roku w Krakowie odbył się pierwszy zjazd bibliofilów polskich. Choć rzeczywiście było to inauguracyjne ogólnopolskie spotkanie miłośników książki oraz ludzi pracujących w związanych z nią zawodach, to trudno było nie odnieść wrażenia, że ruch bibliofilski rozwijał się na ziemiach polskich od dawna. Wygłoszone na Zjeździe referaty, towarzysząca mu wystawa, imponująca liczba 150 uczestników (wśród których znaleźli się dyrektorzy i pracownicy najważniejszych bibliotek, muzeów, wydawcy, księgarze, kolekcjonerzy) wskazywały na znacznie dłuższą, sięgającą poprzedniego stulecia tradycję. Uczestnicy wysłuchali zatem referatu prezentujący zarys dziejów polskiej bibliofilii (od średniowiecza do współczesności), odczytu poświęconego estetyce książki oraz bardziej szczegółowych referatów o książce w nowożytnym Wilnie i o zamiłowaniach bibliofilskich Mikołaja Kościana, obejrzeli wystawę dawnych opraw zorganizowaną w Muzeum Narodowym, a także odbyli wycieczkę do Suchej Beskidzkiej i znajdującego się tam czołowego polskiego księgozbioru prywatnego. Same obrady toczyły się w siedzibach Biblioteki Jagiellońskiej i Miejskim Muzeum Przemysłowym, a więc w dwóch kluczowych dla historii książki i jej ówczesnego rozwoju krakowskich instytucjach. Wreszcie, ważne były podjęte przez uczestników rezolucje, których celem była zarówno jakość polskiej współczesnej książki, jak i dbałość o jej dziedzictwo. Z jednej strony zwrócono się zatem z apelem do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o organizacje szkolnictwa dla pracowników przemysłu drukarskiego oraz o wspólną organizację Dnia Święta Książki, ponadto ustanowiono Radę, której celem było nadanie bibliofilstwu polskiemu ram organizacyjnych. Z drugiej – zwrócono się do rządu o organizację opieki nad dziedzictwem zgromadzonym w bibliotekach, a kwestie z tym związane uznano za jedną z najważniejszych zadań powołanej Rady. Bardziej szczegółowe rezolucje również odnosiły się zarówno do współczesnej produkcji księgarskiej i współczesnych zainteresowań bibliofilskich, jak i do bibliotek. Uchwalono zatem m.in. konieczność kontynuacji druku bibliografii Estreichera; apel o budowę nowoczesnego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej; projekt dokumentacji prywatnych księgozbiorów; ustanowienie czasopisma „Exlibris” jako organu bibliofilstwa polskiego; wstępne wytyczne introligatorskie dla bibliotek oraz projekt opracowania podręcznika dotyczącego właściwej oprawy książek.

W 1925 roku polscy bibliotekarze i bibliofile zaczęli nadrabiać wieloletnie zaległości i zaniedbania dotyczące organizacji bibliotek, dokumentacji, badania, udostępniania i ochrony znajdującego się w nich dziedzictwa. Podobnie jak w innych krajach najważniejszy impuls tych inicjatyw wychodził od stowarzyszeń bibliofilów i bibliotekarzy, formułowany był na łamach ich organów oraz podczas ich zjazdów i kongresów. Sam Zjazd był pokłosiem podejmowanych jeszcze w czasie trwania wojny inicjatyw samoorganizacji: w 1915 roku niezależnie od siebie w Warszawie zawiązuje się Związek Bibliotekarzy Polskich, a we Lwowie Towarzystwo Bibliotekarzy Polskich, zaś w Krakowie cztery lata później – Koło Bibliotekarzy Polskich. W 1921 roku w Warszawie zawiązało się Towarzystwo Bibliofilów Polskich, zaś w 1917 roku w Krakowie ukazał się pierwszy numer „Exlibrisu”, poświęconego bibliofilstwu polskiemu. Ten nagły i dobrze zorganizowany zryw nie był tylko skutkiem okoliczności, ale od dawna pielęgnowanych zainteresowań, prowadzonych w mniejszych i niesformalizowanych kręgach dyskusji, formułowanych na łamach książek, czasopism i prasy codziennej potrzeb, oraz rozwijających się i profesjonalizujących się w ramach trzech zaborów bibliotek, wydawnictw, ruchu księgarskiego i bibliofilskiego.

Celem tego projektu jest pokazanie XIX stulecia jako kluczowego okresu dla kształtowania się idei polskiego dziedzictwa bibliotecznego i jego ochrony. Choć towarzystwa bibliofilów i bibliotekarzy w Polsce zakładane były odpowiednio ponad stulecie i kilkadziesiąt lat od czasu zawiązania się pierwszych organizacji tego typu (Roxburghe Club założony w 1812 roku w Londynie i American Library Association zawiązana w 1876 roku przy okazji Wystawy Jubileuszowej w Filadelfii), to formułowane na łamach europejskich i amerykańskich stowarzyszeń bibliotekarzy i bibliofilów myśli i inicjatywy były znane na ziemiach polskich. Swoje odbicie miały też pomysły i inicjatywy będące pokłosiem międzynarodowych kongresów bibliotekarzy, historyków czy bibliografów, o których wieści trafiały na ziemie polskie przede wszystkim za pośrednictwem prasy fachowej, a także dzięki osobistym kontaktom. Ponadto, polscy miłośnicy i pracownicy książki byli członkami towarzystw zagranicznych, uczestnikami kongresów, bywalcami zagranicznych bibliotek, jednym słowem – byli również aktywnymi uczestnikami rodzącego się międzynarodowego ruchu, w którego centrum znalazły się książki, biblioteki i przechowywane w nich dziedzictwo.

Dziewiętnaste stulecie jest również kluczowe dla zrozumienia późniejszej, już zinstytucjonalizowanej idei polskiego dziedzictwa bibliotecznego i jego ochrony, gdyż to właśnie w tym okresie biblioteki przechodziły ogromne zmiany. Początek stulecia naznaczony był – podobnie jak i w innych częściach Europy – przejęciem na rzecz publicznych bibliotek zachowanych w kasowanych zakonach księgozbiorów, na które składały się rękopisy, inkunabuły, cenne starodruki, a więc wydarzeniem które miało ogromny wpływ na ewolucję idei dziedzictwa bibliotecznego. Pod koniec stulecia wykształciła się zaś nowoczesna idea biblioteki publicznej, otwartej dla każdego, która swoją ofertę adresowała do mieszkańców miast, prowincji, ludzi różnych stanów, płci i w różnym wieku.

Projekt ten w formie krótkich i przystępnych esejów przedstawia dziewiętnastowieczne poglądy na kluczowe (i aktualne do dziś) zagadnienia związane z dziedzictwem bibliotecznym i jego ochroną. Choć punktem wyjścia jest kontekst polski, to analizowany jest on na tle europejskim i światowym. Ponadto w centrum uwagi znajdują się nie zarówno inicjatywy związane z ochroną cennych zabytków przeszłości, jak i refleksja związana z ochroną współczesnej – za sprawą rozwoju technologicznego pomnażającej się w tempie geometrycznym – produkcji wydawniczej.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego