Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu
– Kamila KłudkiewiczW Paryżu po upadku powstania listopadowego i fali popowstańczej emigracji zawiązały się pierwsze polskie organizacje kulturalne. W 1832 roku powstało Towarzystwo Literackie, w którego skład weszli m.in. członkowie warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z Julianem Ursynem Niemcewiczem na czele. W strukturze nowego stowarzyszenia wyodrębniono Wydział Statystyczny i Wydział Historyczny. Ostatecznie po wielu zawirowaniach w 1854 roku proklamowano powstanie polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, przy którym od 1838 roku funkcjonowała Biblioteka Publiczna Polska, z czasem przemianowana na Bibliotekę Polską w Paryżu.
Działalność Towarzystwa i Biblioteki w pierwszym okresie zależna była od mecenatu polskiej arystokracji. Towarzystwo w świetle prawa francuskiego nie miało osobowości prawnej, więc właścicielem biblioteki oficjalnie był Adam Jerzy Czartoryski, zaś jej siedziby – kamienicy przy Quai de Orléans w samym sercu Paryża – generał Władysław Zamoyski. Środowisko skupione wokół konserwatywnego, politycznego obozu emigracji, zwanego od paryskiej siedziby Czartoryskich Hôtel Lambert, czynnie (w tym finansowo) wspomagało funkcjonowanie biblioteki, towarzystwa i jego wydawnictw. W 1867 roku na mocy dekretu cesarza Napoleona III Towarzystwo Historyczno-Literackie zostało uznane za instytucję użyteczności publicznej, stało się oficjalnie właścicielem zbiorów biblioteki i jej siedziby, oraz uzyskało wsparcie finansowe administracji cesarskiej. Znaczne trudności finansowe, jakie spotkały bibliotekę i Towarzystwo po 1870 roku, sprawiły, że władze stowarzyszenia zdecydowały się na zawarcie układu z krakowską Akademią Umiejętności. W 1893 roku instytucja ta przejęła pieczę nad biblioteką i jej majątkiem, z zastrzeżeniem, że zbiory Towarzystwa muszą pozostać w Paryżu.
Od początku nadrzędnym celem Towarzystwa było konstruowanie „archiwum polskiego”, zwanego również „archiwum narodowym”. W jego skład miały wejść odpisy materiałów źródłowych, dotyczących Polski, znalezione w archiwach zagranicznych. Pierwotnie akcją gromadzenia śladów polskiej historii nakazywano również objąć „nagrobki, napisy pomnikowe, zbiory obrazów, starożytności etc.”. W statucie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w 1854 roku zaznaczono, że stowarzyszenie „opisuje i w rysunku przedstawia pomniki Polski dotyczące”. Jednakże w kolejnym statucie z 1866 roku słowa te już nie padły, zaś działalność Towarzystwa i działającej przy nim Biblioteki wyraźnie ograniczała się do dwóch głównych zadań: gromadzenia księgozbioru i polskiego archiwum.
W chwili otwarcia w 1838 roku biblioteka posiadała 2515 książek, 147 map, 29 medali, 8 odlewów, 23 monety oraz 309 grafik, portretów i obrazów. W 1893 roku, kiedy Towarzystwo zawarło umowę z krakowską Akademią Umiejętności, zbiory Biblioteki liczyły zaś: 42 000 tomów książek, ok. 30 000 rycin, 960 atlasów i map, 1306 medali.
Bardzo szybko okazało się, że głównym zadaniem należącej do Towarzystwa Biblioteki było udostępnianie książek polskim emigrantom, szukającym kontaktu ze słowem pisanym w rodzimym języku. Na księgozbiór składały się więc w dużej mierze współczesne polskie wydawnictwa. Profil ten nie odbiegał od innych paryskich bibliotek, zakładanych przez emigrantów z różnych części Europy. Mniejszość irlandzka miała swoją bibliotekę przy Collège des Irlandais, a na początku XX wieku swój księgozbiór założyli w Paryżu Ukraińcy (Ukraińska Biblioteka im. Symona Petlury).
Istnienie zbiorów rycin i numizmatów Towarzystwa Historyczno-Literackiego zależne było wyłącznie od donacji osób prywatnych. Jako jedni z pierwszych w 1839 roku sztychy darowali Towarzystwu Aleksander Rypiński i gen. Władysław Zamoyski, w 1842 roku gen. Karol Kniaziewicz. Jednak dopiero dwie późniejsze donacje znacznie powiększyły zbiory artystyczne Towarzystwa i zmieniły ich profil. W 1850 roku do Biblioteki włączono 10 tysięcy sztychów i numizmatów z kolekcji Macieja Wodzińskiego (1782–1848), polityka i senatora Królestwa Polskiego, który w 1831 roku osiadł w Dreźnie. Z kolei w 1869 roku 2300 rycin darował Bibliotece Charles de Montalembert (1810–1870), francuski pisarz i historyk, wspierający i sympatyzujący z polską emigracją.
Zbiory Wodzińskiego i Montalemberta składały się w znacznym stopniu z dawnej grafiki europejskiej. Zawierały częstokroć wybitne egzemplarze dawnego rytownictwa (grafiki Rembrandta, Albrechta Dürera, Hansa Baldunga Griena) i tym samym sprawiły, że zbiory Biblioteki Polskiej nabrały nowego charakteru i jakości. Wyraźnie wyodrębniła się w nich kolekcja dawnej grafiki europejskiej oraz zbiór ikonograficzny o tematyce polskiej.
Cała kolekcja (grafiki, rycin i rysunków) w połowie XIX wieku znajdowała się w tzw. Sali Wodzińskiego, przez dłuższy czas pozostając niezinwentaryzowaną i nieudostępnianą. W latach 1862–1863 Erazm Mułkowski dokonał pierwszego skatalogowania tych zbiorów. W jego spisie wyraźnie zarysowuje się podział na kolekcję artystyczną i kolekcję ikonograficzną. Ta pierwsza zajęła 6 klas w 12 klasowym podziale Mułkowskiego i zawierała prace szkół włoskiej, francuskiej, flamandzkiej, niemieckiej, angielskiej i polskiej. Na tę drugą składały się prace posegregowane w grupach: „Galerye, Gabinety, Muzea i wydania kompletne malarzy lub rytowników; kolekcja portretów; krajobrazy; architektura; uroczystości, obchody, emblemata oraz dzieła traktujące o sztuce i archeologii a opatrzone rycinami”. Na 27 000 obiektów 5687 stanowiły grafiki i rysunki polskie.
W latach 60. XIX wieku przeniesiono je do tzw. sali Szulca. Tam też kolekcje miały być udostępniane zainteresowanym, choć o ich faktycznej dostępności brak bliższych danych. O tym, że do kolekcji grafiki i rysunków nie przykładano w Bibliotece większej wagi, świadczy fakt, że na początku XX wieku w trakcie organizacji Muzeum Adama Mickiewicza półki ze zbiorami zasłonięto i zapomniano o nich. Niewykorzystanie potencjału badawczego, jaki oferowała tak znaczna kolekcja europejskiej grafiki, wynikało z nadrzędnej roli księgozbioru i jego udostępniania w działalności Towarzystwa i Biblioteki.
W 1926 roku zreorganizowano zbiory graficzne i rysunkowe Biblioteki Polskiej. Wydzielono wówczas ryciny autorów szkół obcych (32 594) i odesłano je do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W Paryżu został zbiór rycin i rysunków polskich, liczący 2005 portretów Polaków i 2349 prac o innej tematyce.

Podstawowe źródła i literatura
- Biblioteka Polska w Paryżu, dział zbiorów specjalnych: [Erazm Mułkowski] Katalog rycin Biblioteki Polskiej w Paryżu, 1865, t. I-II; sygn. BPP 1430; BPP 1479; BPP 1642; BPP 1643; BPP 1644; BPP 1645; BPP 1660
- L. Gadon, Z życia Polaków we Francyi. Rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu 1832–1882, Paris 1883.
- Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu. Zarys historii i prezentacja zbiorów, Paryż–Warszawa 2014
- J. Pezda, Historia Biblioteki Polskiej w Paryżu w latach 1838-1893, Kraków 2013
- K. Seroka, Biblioteka Polska w Paryżu (1838–1871) Studium bibliologiczne, Warszawa 2017.
- E. Bobrowska-Jakubowska, Funkcje i rola kolekcji artystycznych i muzealnych Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, XXIX/326 (1998), 137–155