Wyprawy inwentaryzacyjne pierwszego pruskiego konserwatora zabytków Ferdinanda von Quasta

Podobnie jak w całej Europie, również w Prusach od początku XIX wieku rosło zainteresowanie stanem zachowania dawnych budynków. Urząd konserwatora zabytków powstał w tym państwie w 1843 roku i był wzorowany na swoim francuskim odpowiedniku. Stanowisko objął niezwykle oddany sprawie i osobiście zaangażowany w powodzenie misji dokumentacyjnej, Ferdinand von Quast (1807–1877).

Konserwator zabytków w Prusach podlegał ministerstwu kultury, miał jednak prawo samodzielnego komunikowania się z władzami lokalnymi. Jego głównym celem było prowadzenie inwentaryzacji zabytków, na podstawie której opiniował przysyłane do ministerstwa projekty prac restauratorskich.

Praca Ferdinanda von Quasta w kwestii inwentaryzacji zabytków opierała się na dwóch głównych działaniach:

• sporządzeniu wzorcowego kwestionariusza opisowego, skierowanego do lokalnych proboszczów i nauczycieli, na podstawie którego miał powstać ostateczny inwentarz zabytków;
• sporządzeniu ilustracji istniejącego stanu zabytków.

Stworzony przez Quasta kwestionariusz, w pierwszej wersji bardzo szczegółowy, wymagał od wypełniającego poświęcenia dużo czasu i znacznej wiedzy. W 1854 roku ministerstwo kultury zdecydowało się pilotażowo przeprowadzić akcję inwentaryzacyjną na jego podstawie w rejencjach Münster i Królewiec. Ze względu na wysokie koszty całego przedsięwzięcia akcję zawieszono.

Natomiast aspekt ilustracyjny akcji dokumentacyjnej od początku spoczywał na samym von Quaście. Konserwator w każdej podróży sporządzał w notatniku wiele rysunków widoków, budowli i ich detali. Owo ogromne prywatne archiwum rysunków i szkiców Quast przechowywał w swoim gabinecie w Redensleben i wykorzystywał do sporządzania załączników do podań i opinii o stanie zabytków, które następnie wysyłał do ministerstwa i władz lokalnych.

Najważniejszym elementem pracy konserwatora były wyprawy inwentaryzacyjne. W miesiącach letnich von Quast podróżował po kolejnych regionach Królestwa Prus, spotykając się z lokalnymi władzami i miejscowymi sympatykami starożytności, zbierając materiał opisowy i ilustracyjny do sporządzanych w sezonie zimowym raportów i memoriałów o stanie zabytków w Królestwie Pruskim.

Ferdinand von Quast kilkukrotnie odwiedził wschodnie regiony Królestwa Prus:

• Wielkopolskę w latach 1839, 1841, 1844
• Prusy Zachodnie i Wschodnie (przede wszystkim Warmię) w 1842 roku

Faktyczne możliwości działania von Quasta jako konserwatora zabytków były niewielkie i ograniczone do sporządzania niewiążących opinii. Często – jak w przypadku renowacji kościołów w Kruszwicy, Międzyrzeczu i Skwierzynie – von Quast dowiadywał się o podejmowanej odbudowie po czasie. Większość jego postulatów (m. in. na temat rotundy św. Prokopa w Strzelnie i odbudowy kościoła Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu) pozostawała jedynie na papierze. Rzadko zalecenia Quasta udawało się wprowadzić w życie (m. in. w czasie restauracji kościoła Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu).

Niezaprzeczalny walor dokumentacyjny mają do dziś sporządzane przez von Quasta rysunki . Z założenia, zamierzał on opublikować efekty swoich prac inwentaryzacyjnych w każdej z prowincji. Plan ten udało się urzeczywistnić jedynie w stosunku do części Prus Wschodnich. W latach 1852–1864 ukazały się w czterech zeszytach „Denkmale der Baukunst in Preussen” (Zabytki Architektury w Prusach). Von Quast zawarł w publikacji zwięzły opis architektury w Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Reszlu, Dobrym Mieście, Fromborku, Braniewie, Jezioranach i Olsztynie. W każdym z tomów znalazły się również ilustracje. Część z nich miała charakter widoków wymienionych miast, widzianych na tle malowniczego krajobrazu, część dokładnej inwentaryzacji obiektów (rzuty budowli, szczegółowe rysunki detali architektonicznych).

Postulat publikacji katalogów zabytków wszystkich pruskich prowincji udało się urzeczywistnić dopiero w latach 90. XIX wieku, zazwyczaj staraniem regionalnych organizacji, bądź poszczególnych prowincjonalnych konserwatorów zabytków. W 1875 roku w lokalnym Stowarzyszeniu Nauki i Sztuki w Westfalii powstała Komisja ds. sporządzenia inwentarza dzieł sztuki prowincji, który następnie został opublikowany jako katalog zabytków prowincji (w serii tomów pod tytułem „Die Bau- und Kunstdenkmäler von Westfalen” wychodzącej od 1893 roku). Dla Wielkopolski analogicznym wydawnictwem była 4-tomowa publikacja Juliusa Kohte („Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen” 1896–1898). Autor, konserwator zabytków Prowincji Poznańskiej na przełomie XIX i XX wieku, korzystał z archiwum von Quasta i czuł się spadkobiercą jego zaleceń i prac inwentaryzacyjnych w Wielkopolsce.