Towarzystwo Naukowe Krakowskie

Towarzystwo Naukowe Krakowskie (TNK) powstało w 1815 roku i działało do początku lat 70. XIX wieku. O powołaniu takiego stowarzyszenia już w 1776 roku myślał Hugo Kołłątaj, przygotowując reformę uniwersytetu krakowskiego. Zrealizowanie idei utworzenia w Krakowie stowarzyszenia uczonych stało się jednak możliwe dopiero po Kongresie Wiedeńskim, w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej. TNK utworzono z inicjatywy profesora Jerzego Samuela Bandtkiego (1768–1835), na wzór istniejącego wcześniej Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Pierwszym jego prezesem był prawnik, prof. Walenty Litwiński (1778–1823). Kolejnymi prezesami zostawali z urzędu rektorzy krakowskiego uniwersytetu.

Towarzystwo zostało utworzone przez 40 członków założycieli. W jego skład wchodzili później członkowie honorowi („znane wpływowe osobistości w kraju i zagranicą”, m.in. Joachim Lelewel, Adam Mickiewicz, Adam Jerzy Czartoryski), czynni (wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego mieszkający w Krakowie, wysocy urzędnicy krakowscy i przedstawiciele duchowieństwa) i korespondenci (osoby wspierające Towarzystwo, ale mieszkające poza Krakowem).

W pierwszym okresie swojego istnienia – od 1815 roku aż lat 50. XIX wieku – Towarzystwo Naukowe Krakowskie było ściśle związane z Uniwersytetem Jagiellońskim (zostało to odzwierciedlone w jego pełnej nazwie, która brzmiała wówczas: „Towarzystwo Naukowe Krakowskie z Uniwersytetem Krakowskim złączone”). W myśl pierwszego statutu z 1815 roku TNK, miało zajmować się „wszystkimi w powszechności naukami”, a więc zarówno dyscyplinami humanistycznymi, jak przyrodniczymi i matematycznymi. Towarzystwo dzieliło się na sześć wydziałów: Teologii, Jurysprudencji, Medycyny, Matematyki, Literatury oraz Gospodarstwa, wiadomości technicznych i wszelkich kunsztów. Szczególny akcent został jednak położony na poznawanie historii i literatury polskiej. W statucie zanotowano – „Dzieje i literatura ojczysta, nekrologia sławnych rodaków uczonych w szczególniejszej Towarzystwa będą pieczy”. W pierwszym okresie działalności TNK nie miało jednak znaczących osiągnięć naukowych. Aż do 1848 roku posiedzenia naukowe były wspólne dla wszystkich członków, niezależnie od reprezentowanych przez nich dyscyplin. Po odczytanych rozprawach nie było także miejsca na dyskusje. Mimo formalnie istniejących oddziałów, faktycznie brakowało osobnych gremiów dla badaczy zajmujących się poszczególnymi gałęziami nauki i brakowało miejsca dla wymiany myśli w gronie specjalistów. Jednocześnie krakowski uniwersytet – po wcześniejszym okresie rozwoju i odrodzenia za czasów Komisji Edukacji Narodowej – przechodził wówczas niepomyślny okres. Związano z nim uczeni często nie posiadali wysokich kwalifikacji naukowych. Odbijało się to w oczywisty sposób na związanym z uczelnią Towarzystwie. Jednak także w tym okresie byli badacze wyróżniający się pozytywnie swoją aktywnością naukową, tacy jak na przykład wspomniany Jerzy Samuel Bandtkie, historyk, bibliograf i językoznawca, od 1811 roku bibliotekarz i profesor krakowskiego uniwersytetu.

W 1840 roku przyjęto nowy statut Towarzystwa. Obowiązywał on zaledwie kilka lat. Podporządkował on ściśle Towarzystwo władzom Uniwersytetu Jagiellońskiego, co wpłynęło na nie niekorzystnie, ograniczając swobodę jego działań. Jednocześnie w latach 40. XIX wieku nastąpiła poprawa sytuacji finansowej Towarzystwa, które uzyskało zasiłek rządowy.

Ważne zmiany w Towarzystwie dokonały się w latach 1848–1852, a więc w okresie wielkich niepokojów i wydarzeń politycznych Wiosny Ludów. Rok 1848 przyniósł odprężenie polityczne i kulturalne, z którego skorzystało także Towarzystwo Naukowe Krakowskie. Usprawniono wtedy i zreformowano jego działalność uchwalając kolejny statut. Na kierunek zmian w Towarzystwie wpłynęły w pewnym stopniu także tragiczne wydarzenia związane z rabacją galicyjską. Uświadomiły one krakowskim uczonym potrzebę podniesienia oświaty wśród ludu. Do motywów tych nawiązywał w corocznej przemowie w 1848 roku ówczesny prezes Towarzystwa, Józef Majer (1808–1899), informując o utworzeniu w strukturach TNK dwóch wydziałów – Wydziału Szerzenia Oświaty i Akademicznego. Odtąd prace Towarzystwa biegły dwoma torami – Wydział Szerzenia Oświaty pełnił nadzór nad szkolnictwem ludowym, a Wydział Akademiczny (dzielący się na odziały: Umiejętności Moralnych; Nauk Przyrodniczych i Ścisłych; oraz Sztuk Pięknych, później Archeologii i Sztuk Pięknych) zajmował się działalnością naukową. Na posiedzeniach oddziałów odczytywano rozprawy i prowadzono dyskusje naukowe. Wszystko to w korzystny sposób wpłynęło na działalność naukową Towarzystwa. W okresie tym powołano Muzeum Starożytności (1850 rok) i ożywiono działalność wydawniczą. Posiedzenia publiczne odbywały się trzy razy w roku, a prywatne, na których przedstawiano referaty, co miesiąc, poza okresem wakacji.

W latach 50. XIX wieku działalność Towarzystwa Naukowego Krakowskiego została na kilka lat zawieszona. W 1852 roku ukazało się rozporządzenie cesarza Austrii, Franciszka Józefa, regulujące sprawy związane z funkcjonowaniem stowarzyszeń na terenie monarchii habsburskiej. Towarzystwo Naukowe Krakowskie zostało wezwane do przedstawienia władzom wiedeńskim swojego statutu. Do czasu jego zatwierdzenia działalność została wstrzymana. Dopiero w grudniu 1855 roku cesarz wyraził zgodę na wznowienie prac Towarzystwa i przyznał mu nobilitujący je w monarchii tytuł cesarsko-królewski. Podjął też decyzję o oddzieleniu go od Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nowy statut Towarzystwa władze wiedeńskie zatwierdziły w maju 1856 roku. Wtedy też, po kilkuletnim kryzysie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie powróciło do przerwanych prac.

Kolejny etap w dziejach Towarzystwa, po przerwie z lat 1852–1856, rozpoczął się w roku 1856. Nowy statut i uniezależnienie się od Uniwersytetu Jagiellońskiego pozwoliło instytucji na bardziej swobodny rozwój. Już w latach 50. XIX wieku zaczęły powstawać w ramach oddziałów specjalistyczne komisje. Pierwszą z nich – w ramach Oddziału Nauk Przyrodniczych – była Komisja Balneologiczna. W ramach tego oddziału w 1865 roku zorganizowano także Komisję Fizjograficzną. Oddział Nauk Przyrodniczych wydawał również czasopismo „Przegląd Lekarski”. W strukturach Oddziału Nauk Moralnych w latach 1858–1870 utworzono cztery komisje – Bibliograficzną, Językową, Historyczną, Ortograficzną. W Oddziale Archeologii i Sztuki powstała Komisja Wyrazów Artystycznych oraz (już pod sam koniec istnienia TNK) Komisja Dziejów Sztuki w Polsce.    

Od 1856 roku Towarzystwo Naukowe Krakowskie podejmowało starania o wydawanie indywidualnych i wspólnych prac przede wszystkim historycznych, w tym o charakterze źródłowym. Znajdowały się wśród nich dzieła zbiorowe, takie jak monografia wsi Mogiła pod Krakowem (1867), czy Zakłady uniwersyteckie w Krakowie. przyczynek do dziejów oświaty krajowej podany i pamięci pięćsetletniego istnienia Uniwersytetu Krakowskiego poświęcony przez C.K. Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1864).

Przez cały okres swojego istnienia wydawało „Roczniki TNK”. Ukazywały się one w trzech seriach (łącznie 44 tomy). Poczet pierwszy wydawany był w latach 1817–1933 (tomy 1–15), drugi w latach 1841–1852 (tomy 16–23), trzeci natomiast w latach 1858–1972 (tomy 24–44). W roczniku tym publikowano sprawozdania z działalności Towarzystwa, przemówienia prezesów, wspomnienia o zmarłych członkach, a także rozprawy naukowe, wygłaszane na posiedzeniach. Ogółem w Roczniku ukazało się około 400 takich prac naukowych z różnych dziedzin, którymi zajmowano się w Towarzystwie – od nauk humanistycznych, takich jak historia, historia sztuki, literatura czy archeologia, przez prawo po matematykę, astronomię, chemię czy medycynę.

Na początku lat 70. XIX wieku Towarzystwo Naukowe Krakowskie zostało przekształcone w Akademię Umiejętności w Krakowie, która rozpoczęła działalność w 1872 roku.