Rydzyna: ziemia, pałac a kwestia dziedzictwa narodowego

Niewielkie miasteczko w południowej Wielkopolsce na początku XX wieku przykuło uwagę polskiej i niemieckiej opinii publicznej. Rydzyna, przeżywająca swój złoty okres w XVIII wieku jako główna siedziba magnackiego rodu Sułkowskich, znalazła się wówczas w centrum napięć narodowościowych, spowodowanych tzw. „walką o ziemię”.

W latach 1885–1914 władze pruskie podjęły szereg działań dla osiągnięcia dominacji własności niemieckiej nad polską w Prowincji Poznańskiej. Wykup i przejmowanie ziemi z rąk Polaków na cele kolonizacyjne, a w końcu przymusowe wywłaszczenie, spotkały się z oburzeniem światowej opinii publicznej. Jednocześnie działania te nie przynosiły efektu. Proporcje pomiędzy własnością niemiecką a polską w regionie nie ulegały znaczącym zmianom. W takiej sytuacji przejęcie w 1912 roku na cele kolonizacyjne znacznego majątku ordynacji książąt Sułkowskich było dużym propagandowym sukcesem. Stało się tak na mocy umowy ostatniego ordynata i jego spadkobierców z rządem pruskim. Polska opinia publiczna surowo oceniła to porozumienie, a prasa narodowa uznała sygnatariuszy za zdrajców.

Uwarunkowania polityczne sprawiły, iż po przejęciu majątku w Rydzynie przez władze niemieckie barokowy pałac Sułkowskich opisywany był zarówno jako dziedzictwo kultury polskiej, jak i niemieckiej.

Bogaty pałac i monumentalne założenie pałacowo-ogrodowe w Rydzynie do końca XIX wieku nie było szerzej znane Polakom. Dopiero na fali zainteresowania sprawą przejęcia tego majątku pojawiły się w czasopismach wszystkich zaborów jej obszerne relacje, a także pierwsze wzmianki o historii i architekturze pałacu. Redakcje ze Lwowa, Warszawy i Poznania wysłały korespondentów do miasteczka. Zamówiono lub wykonano na miejscu szereg fotografii pałacu, jego wyposażenia i ogrodu. W artykułach podkreślano nie tylko utratę majątku, ale także polskiego zabytku. W 1909 roku Rydzynę odwiedził wysłannik krakowskiej Akademii Umiejętności, historyk sztuki Jerzy Mycielski. Wygłoszony przez niego na posiedzeniu Akademii referat o historii i architekturze rezydencji Sułkowskich był pierwszą oznaką zainteresowania polskich badaczy tym barokowym pałacem. Zdjęcia budowli włączył do ☛ albumu dokumentującego architekturę rezydencjonalną w Wielkopolsce, fotograf Leonard Durczykiewicz. Uczynił to z gorzkim komentarzem o przejściu majątku w ręce niemieckie. Zasadą prowadzonego przezeń projektu dokumentacyjnego było bowiem uwiecznienie na fotografiach jedynie polskich siedzib ziemiańskich.

Wcześniej Rydzyna zagościła na kartach opracowań lokalnych badaczy niemieckich, którzy od lat 80. XIX wieku intensywnie zajmowali się sztuką i historią Wielkopolski. W pierwszym katalogu zabytków regionu, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen Juliusa Kohtego z lat 1895–1898, pałac Sułkowskich zajmuje szczególne miejsce. Publikacja Kohtego dotyczy głównie architektury i sztuki sakralnej, w mniejszym stopni obronnej czy świeckiej. Autor przywołuje jedynie kilka rezydencji nowożytnych, najwięcej miejsca poświęcając właśnie Rydzynie i zamieszczając dwie fotografie pałacu. Podkreśla również pochodzenie projektantów rezydencji – śląskiego architekta Karla Martina Frantza i pochodzącego z Prus Ignaza Graffa (autora późniejszej przebudowy). Kohte był jednym z najgorętszych propagatorów popularnej wśród pierwszych niemieckich badaczy tezy o dominującej roli Niemców w rozwoju artystycznym Wielkopolski od czasów średniowiecza.

Fotografie wnętrz i widok pałacu w Rydzynie znalazły się również w atrakcyjnie wydanym albumie popularyzatorskim Die wichtigsten Baudenkmäler der Provinz Posen (1909) historyka sztuki Ludwiga Kaemmerera i radcy budowlanego Paula Graefa. Pałac został zaliczony do najważniejszych zabytków regionu, pośród których dominowały średniowieczne kościoły z różnych zakątków Wielkopolski. Celem tego wydawnictwa było rozbudzenie zainteresowania regionem wśród szerokiego grona wielkopolskich Niemców, do lat 80-tych XIX wieku nieidentyfikujących się zbyt silnie z Prowincją Poznańską.

Pałac w Rydzynie opisywany był zarówno przez polskich, jak i niemieckich autorów jako zabytek kultury i historii. Tłem dla tych publikacji były jednak rosnące w Wielkopolsce przełomu XIX i XX wieku konflikty narodowościowe. Sprawa Rydzyny pokazuje, jak u progu wybuchu I wojny światowej polityka coraz silniej splatała się z kulturą, historią i historią sztuki.