Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i jego zbiory

W nowożytnej Europie powstało wiele towarzystw, zwanych wówczas akademiami, skupiających ludzi nauki, których celem było prowadzenie badań i popularyzacja wiedzy. W XVIII wieku rosła ich liczba, a szczególny rozkwit przypada na wiek XIX.

Początkowo działalność tych towarzystw była szeroka, z czasem powstawały lub wyodrębniały się z istniejących coraz bardziej wyspecjalizowane stowarzyszenia (przyrodnicze, historyczne, archeologiczne, ludoznawcze, farmaceutyczne, lekarskie). Poziom naukowy przedsiębranych w ich ramach prac zależał od wykształcenia należących do nich członków. Towarzystwa działające w silnych ośrodkach akademickich przyciągały badaczy uniwersyteckich. Stowarzyszenia prowincjonalne opierały się na lokalnych amatorach wiedzy. Różny był w poszczególnych państwach stosunek władz do towarzystw naukowych. W ośrodkach niemieckich działały zarówno stowarzyszenia utrzymujące się jedynie ze składek członków, jak i dotowane ze środków publicznych. We Francji na początku XIX wieku administracyjnie powołano do życia w każdym departamencie sociétés d’émulation, stowarzyszenia o bardzo szeroko zakrojonych celach (od promowania i rozwoju rolnictwa i handlu po poszukiwania starożytności lokalnych), które zrzeszały lokalnych erudytów i były kierowane przez prefekta, natomiast w 1. połowie stulecia masowo zaczęły powstawać towarzystwa z inicjatyw oddolnych (np. stowarzyszenia starożytników – société des antiquaires).

Towarzystwa naukowe przedstawiały wyniki badań najczęściej podczas otwartych dla publiczności zebrań i wykładów oraz na łamach własnych czasopism naukowych. Część towarzystw, o wyraźnie zarysowanym profilu starożytniczym, a później specjalizujących się w historii, archeologii lub naukach przyrodniczych, posiadała własne zbiory przedmiotów, najczęściej służące do prowadzenia badań. Niektóre z tych kolekcji – zwłaszcza w Wielkiej Brytanii w 1. połowie XIX wieku – stały się zalążkiem lokalnych muzeów.

Na ziemiach polskich pierwsze towarzystwa uczonych powstały w XVIII wieku, w kolejnym stuleciu w zmienionej sytuacji politycznej powstawały stowarzyszenia w każdym zaborze (np. w Warszawie w 1800 roku, w Krakowie w 1815 roku) i na emigracji (np. w Paryżu w 1832 roku). Ich zbiory, na które składały się niemal wyłącznie dary, w 2. połowie XIX stulecia przekształciły się w pierwsze publicznie dostępne muzea na ziemiach polskich (w 1865 otwarto Muzeum Starożytności Krajowych przy Towarzystwie Naukowym w Krakowie, w 1882 ☛ Muzeum im Mielżyńskich przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk).

W 1857 roku powstało w Poznaniu Towarzystwo Przyjaciół Nauk (pierwotnie jako Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, później przemianowane na Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – PTPN).  Wzorowane i odwołujące się do nieistniejącego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), stowarzyszenie postawiło sobie za główny cel „pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”.

Towarzystwo liczyło kilkuset członków – w chwili powstania 140, w 1917 roku – 669. Członkami towarzystwa w pierwszym okresie jego istnienia byli głównie wielkopolscy ziemianie i arystokraci. Dostęp inteligencji ograniczał pruski zakaz wstępowania w szeregi towarzystwa nauczycieli i urzędników państwowych. Pod koniec XIX wieku na plan pierwszy wysunęli się księża i lekarze, co znalazło swoje odzwierciedlenie również w tematyce prowadzonych badań (dominujące na początku historia Polski i wykopaliska w Wielkopolsce zastąpiła historia kościoła, nauki przyrodnicze, medycyna). Zakres prowadzonych prac badawczych – zwłaszcza na polu historii, archeologii, sztuki i literatury – nie wykraczał poza tematykę lokalną. Ich poziom zaś do początku XX wieku wyznaczali lokalni amatorzy. Dopiero przybycie do Poznania na początku stulecia polskich absolwentów historii, archeologii i historii sztuki z uniwersytetów niemieckich i austriackich ożywiło działalność naukową i popularnonaukową stowarzyszenia. Część z nich ściągnął do Poznania sam PTPN z myślą o zapewnieniu fachowej opieki dla swoich zbiorów i biblioteki. Obecność młodych wykształconych humanistów zaowocowała również istotnymi tekstami z zakresu archeologii, historii sztuki, historii i literaturoznawstwa.

Już w chwili powołania PTPN jego członkowie zainaugurowali powstanie dwóch muzeów. Wydział Nauk Historycznych i Moralnych powołał Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim, Wydział Nauk Przyrodniczych – Muzeum Historii Naturalnej. Szybko powstała również Biblioteka Towarzystwa. Szeroko zakrojone plany kolekcjonerskie Towarzystwa odwoływały się do idei uniwersalnego, oświeceniowego muzeum przy zakładzie badawczym.

Zgodnie z pierwszym statutem Towarzystwa z 1857 roku w Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich miały znaleźć się przedmioty odpowiadające ówczesnemu, bardzo szeroko pojmowanemu pojęciu starożytności, a więc: „przedmioty znajdowane w starożytnych grobach”, „przedmioty należące do obrzędów pogańskich najdawniejszych mieszkańców tej ziemi”, broń i dawne sprzęty, pamiątki po sławnych postaciach, „pamiątki krajowe” (monety i medale) oraz „pomniki krajowe” (dzieła sztuki i rękodzieła).

W pierwszym roku istnienia do Towarzystwa napłynęło ok. 100 przedmiotów pochodzących z wykopalisk archeologicznych oraz ok. 220 sztuk różnych monet, odlewów, pieczęci. W 1859 roku trafiły tu pozostałości zbiorów ☛ Towarzystwa Zbieraczów Starożytności Krajowych z Szamotuł. W 1869 roku zbiory PTPN-u liczyły: 749 obiektów archeologicznych, 7865 książek, 33 dokumenty pergaminowe, 2984 numizmaty, 2378 okazów naturalnych, 15 pamiątek historycznych, 380 rycin i grafik oraz jedynie 5 obrazów olejnych i 3 popiersia gipsowe.

Ponieważ Towarzystwo od początku borykało się z problemami lokalowymi (w latach 1857–1870 jego siedzibą była Biblioteka Raczyńskich, w latach 1870–1882 hotel Bazar) zarówno Muzeum Starożytności jak i Muzeum Historii Naturalnej nie były dostępne dla publiczności, a ich zbiory do roku 1869 nie były zinwentaryzowane i opisane.

W tym czasie jedyną formą udostępniania zbiorów Towarzystwa były wystawy. W 1858 roku PTPN przesłał zabytki prehistoryczne i egzemplarze uzbrojenia na Wystawę Starożytności i Zabytków Sztuki w Krakowie. Eksponaty z tego pokazu zostały uwiecznione przez Karola Beyera i spopularyzowane za sprawą wydanego przez niego ☛ albumu wystawy. W ten sposób sławę zyskał szyszak z Giecza, pozłacany hełm, jeden z pierwszych przedmiotów darowanych Towarzystwu. Trafił do jego zbiorów za sprawą Włodzimierza Adolfa Wolniewicza (1814–1884), wielkopolskiego ziemianina i społecznika, jednego z członków-założycieli Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Fotografia Beyera w przypadku tego przedmiotu miała niebagatelne znaczenie. Wraz z rysunkiem Walerego Eljasza Radzikowskiego i powstałą na jego podstawie chromolitografią włączoną do serii „Wzory sztuki średniowiecznej” Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego przyczyniła się do rozpowszechnienia wizerunku szyszaka, a z czasem jego popularności wśród malarzy historycznych (m. in. Aleksandra Lessera, Jana Matejki). Ci ostatni, umieszczając giecki szyszak na głowach władców z dynastii Piastów, wprowadzili go na stałe do kanonu ikonografii polskich królów.

Dostęp publiczności do takich zabytków z kolekcji PTPN-u jak szyszak z Giecza do lat 70. XIX wieku był w zasadzie niemożliwy. Przełomem w historii kolekcji PTPN-u było otwarcie nowej siedziby Towarzystwa w latach 80. oraz zmiana sytuacji prawnej jego zbiorów, od roku 1876 roku funkcjonujących jako odrębne, choć połączone strukturalnie z Towarzystwem, ☛ Muzeum im. Mielżyńskich.