Popularne czasopisma ilustrowane

Na skutek rozwoju technik reprodukcyjnych w XIX-wiecznej Europie nastąpił rozkwit popularnych czasopism ilustrowanych. Ich głównym założeniem była popularyzacja wiedzy wśród szerokich mas społeczeństwa. W ciągu stulecia zawartość kolejnych generacji periodyków zmieniała się, ale załączane do nich ilustracje zabytków, scen i postaci historycznych przyczyniły się do rozpowszechnienia wizerunków obiektów dziedzictwa kulturowego.

W ciągu XIX wieku pojawiły się w Europie trzy kolejne modele czasopism ilustrowanych. Dla każdego z nich wzorcem były periodyki wydawane w Londynie.

„Penny Magazine” (1832) i inne czasopisma encyklopedyczne

Angielskie czasopismo wydawane przez Society for the Development of Useful Knowledge miało na celu propagowanie wiedzy wśród szerokiej publiczności. Jego pomysłodawcy – Charles Knight (1791–1873), Henry Peter Brougham (1778–1868), Jeremy Brentham (1748–1832) – byli filantropami i popularyzatorami wiedzy, nie zaś zawodowymi dziennikarzami. W swojej działalności odwoływali się do oświeceniowych idei encyklopedystów, a ich niewielkiego formatu czasopismo, z ilustracjami nawiązującymi do plansz dołączanych do „Encyklopedii” Diderota i d’Alamberta, wizualnie bliższe było książce niż gazecie. Po złożeniu w jeden tom numerów tygodnika z danego roku powstawał spory wolumin. Niska cena sprawiała, że periodyk był łatwo dostępny, a jego nakład wynosił 120 tysięcy egzemplarzy. Podobnym periodykiem edukacyjnym był założony rok później francuski „Magazin Pittoresque”, którego pomysłodawcy – Pierre Leroux (1797–1871), Alexandre Lachevardière (1795–1855), Edouard Charton (1807–1890) – byli związani z ruchem saintsimonistów, sympatyków Henriego de Saint-Simona, francuskiego filozofa i jednego z prekursorów socjologii, twórcy doktryny filozoficzno-społecznej z nurtu socjalizmu utopijnego. Do wzorca „Penny Magazine” odwoływały się ponadto:

• „Das Pfennig Magazine” (1833, Drezno)
• „Das wohlfeile Panorama des Universums” (1834, Praga)
• „Lördags Magazinet” (1834, Sztokholm)
• „Dansk Penning Magazine” (1834, Kopenhaga)
• „Nederlandsch Magazijn” (1834, Amsterdam)
• „Semanario Pintoresco” (1836, Madryt).

Główne tematy i ilustracje tych czasopism to: biografie, historia naturalna, sztuki piękne, malownicze widoki oraz nauka i technika. Z założenia czasopisma tej generacji nie zawierały odniesień do aktualnej sytuacji politycznej i międzynarodowej. Dość szybko zaczęto krytykować w nich przypadkowy układ tekstów oraz brak tematycznego uporządkowania numerów.

„Illustrated London News” (1842) i magazyny ilustrowane

Nowy model czasopisma ilustrowanego pojawił się w latach 40. XIX wieku. Zapoczątkowały go angielskie „Illustrated London News”. Wzorowane na nich:

• „L’Illustration” (1843, Paryż)
• „Illustrierte Zeitung” (1843, Lipsk)
• „La Ilustraçãio Jornal” (1845, Lizbona)
• „La Ilustración” (1849, Madryt)

były periodykami droższymi, obszerniejszymi, o niższym nakładzie, a z czasem bardziej ekskluzywnymi. Ich dwukrotnie większy w stosunku do poprzedników format zbliżał je do prasy codziennej. W zawartości coraz większą rolę zaczęła odgrywać tematyka bieżąca i promocja współczesnej grafiki artystycznej. Periodyki te jednak skupiały się przede wszystkim na obecnej sytuacji międzynarodowej, stroniąc od polityki wewnętrznej rodzimych krajów.

„Penny Illustrated Paper” (1861) i inne tanie periodyki

Trzecią generację czasopism ilustrowanych, zapoczątkowaną przez angielski tygodnik, charakteryzowała niższa cena, podobny format oraz wysoki nakład, zbliżający je do czasopism z lat 30. XIX wieku. Bezpośrednim naśladowcą londyńskiego wzorca był francuski „Journal Illustré” (1863), kolejnymi m.in. „De Hollandische illustratie” (1864, Amsterdam). W czasopismach ilustrowanych drugiej połowy XIX wieku coraz częściej odnajdziemy wzmianki o bieżącej sytuacji politycznej. Z czasem ich zawartość zaczyna odzwierciedlać sytuację geopolityczną i konkurencję mocarstw europejskich.

Polskie periodyki ilustrowane w XIX wieku nawiązują do wzorców zachodnich, choć dynamika ich rozwoju jest nieco inna. Pierwszą fazę stanowią lata 30. XIX wieku z tytułami wzorowanymi na zachodnich czasopismach encyklopedycznych, drugą okres po 1864 roku charakteryzujący się wielością coraz bardziej wyspecjalizowanych tytułów.

Najważniejsze tytuły z lat 30. tzn.:

• „Magazyn Powszechny” (1834–1844)
• „Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna” (1835–1837 oraz 1838–1839)
• „Przyjaciel Ludu” (1834–1849)
• „Lwowianin” (1835-1839)
• wydane tylko w jednym zeszycie „Starożytności Galicyjskie” (1840)
• oraz późno założona „Księga Świata” (1851–1863),

ilustrowały przede wszystkim litografie (rzadziej staloryty i miedzioryty). Ich nakład wahał się od kilkuset do 3 tysięcy egzemplarzy, a zasięg ograniczał się głównie do jednego zaboru.

Najczęściej zawierały one ryciny i tłumaczenia tekstów z zagranicznych czasopism. Wydawany w Lesznie „Przyjaciel Ludu” wyróżniał się zarówno szatą graficzną, jak i autorstwem tekstów (wielkopolskich starożytników, historyków i lokalnych badaczy), podobnie „Lwowianin” nie ograniczał się do przedruków zachodnich tekstów i zawierał znaczną liczbę rycin poświęconych historii i kulturze wschodniej Galicji.

Tematyka tekstów i ilustracji tych periodyków była zbliżona: historia (zwłaszcza biografie znanych postaci), sztuki piękne, folklor, krajoznawstwo, archeologia, słowiańszczyzna, ciekawostki naukowe oraz literatura i poezja współczesna. Jak w przypadku zagranicznych czasopism encyklopedycznych charakteryzowała je duża przypadkowość w konstrukcji pojedynczych numerów i brak logicznego uporządkowania tematów.

W 2. połowie XIX wieku upowszechnia się na ziemiach polskich drzeworyt reprodukcyjny, wykonywany w miejscowych drzeworytniach, a pod koniec stulecia dominować zaczyna fotografia. W tym czasie dokonuje się rozwój tygodników ilustrowanych o wyższym nakładzie (od 3 do 11 tysięcy, a na początku XX wieku kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy). Obok najbardziej znanych warszawskich periodyków „Tygodnika Ilustrowanego” i „Kłosów”, wydawane są m.in.:

• „Wędrowiec”
• „Biesiada Literacka”
• „Świat”
• „Ziemia”
• „Włościanin”
• „Ognisko Domowe”
• „Strzecha”,

a na początku XX wieku:

• „Nowości Ilustrowane”
• „Tydzień”
• „Nasz Kraj”.

Zmienia się wówczas i różnicuje ich profil (od ogólnego po literacki, historyczno-artystyczny, kulturalno-społeczny, podróżniczo-geograficzny, przyrodniczo-techniczny). Najważniejsze stają się informacje bieżące, a stosunek do pamiątek przeszłości niekiedy idealizująco-sentymentalny. Redaktorami i autorami tekstów najczęściej byli pisarze, publicyści i dziennikarze. Od ich zainteresowań zależał dobór tematów z zakresu historii, a przyjmowane teksty miały charakter skrótowego podania podstawowych, przystępnych informacji. Wykonaniem ilustracji trudnili się zawodowi rysownicy, ale także znani artyści i malarze.

Coraz istotniejsze miejsce w czasopismach 2. połowy XIX wieku zajmowały reprodukcje współczesnych dzieł popularnych artystów polskich. Nazwiska Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego czy braci Gierymskich przyciągały czytelników. Najczęściej dołączano obrazy o tematyce historycznej. Reprodukcje zajmowały całe stronice albo były dodawane jako osobne premie dla prenumeratorów. Umożliwiały każdemu czytelnikowi stworzenie w zaciszu domowym osobistej kolekcji najważniejszych polskich obrazów, przyczyniając się do ugruntowania do dziś obowiązującego kanonu polskiej sztuki przełomu XIX i XX wieku.

W perspektywie całego stulecia do najpopularniejszych ilustracji w czasopismach polskich należały: portrety postaci historycznych (władców, hetmanów, magnatów, badaczy i naukowców), pomniki i nagrobki (najczęściej reprodukowano nagrobki z katedry krakowskiej), architektura na terenie dawnej Rzeczypospolitej oraz typy ludzkie (etniczne oraz społeczne). Wśród widoków budowli dominują kościoły (ilościowo: Kraków, Częstochowa, Warszawa, Wilno, Płock, Gniezno), zamki (Wawel, Zamek Królewski w Warszawie, Malbork) oraz ruiny zamków (Będzin, Janowiec, Kamieniec Podolski). Nieco rzadziej prezentowano architekturę miejską (zazwyczaj z dużych ośrodków: Warszawy, Krakowa, Łodzi, Poznania), a pałace i rezydencje pojawiają się wraz z powstaniem czasopism dedykowanych ziemiaństwu („Dwór i Wieś”, „Wieś ilustrowana”). Bardzo często spotykane w 1. połowie stulecia wizerunki dzieł rzemiosła artystycznego (zwłaszcza złotnictwa) oraz numizmatów, w 2. połowie są coraz rzadsze.

Czasopisma w ciągu niemal całego stulecia rozpowszechniały przede wszystkim widoki architektury kościelnej i obronnej z terenów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Wspomagały oddziaływanie idealistycznej wizji katolickiego kraju rycerzy i szlachty, którą w tym samym czasie odnaleźć można było na kartach powieści historycznych z trylogią Henryka Sienkiewicza na czele. Przełom XIX i XX wieku charakteryzowała większa różnorodność podejmowanych tematów, przede wszystkim w pismach krajoznawczych. Na ilustracjach pojawiają się wówczas małe miejscowości, widoki wiosek, architektura lokalnych kościołów, bożnic i cerkwi.