Pomnik Mikołaja Kopernika w Toruniu: lokalna inicjatywa i kwestia narodowości astronoma

W 1473 roku urodził się w Toruniu Mikołaj Kopernik (zm. 1543), syn pochodzącego z Krakowa kupca Mikołaja i córki toruńskiego ławnika Barbary Watzenrode, katolicki duchowny, wybitny astronom, późniejszy twórca koncepcji heliocentrycznej i rewolucyjnego przełomu w nauce nowożytnej.

Pierwsze pomysły na upamiętnienie naukowca w mieście jego narodzin pojawiły się już w okresie nowożytnym (epitafium fundacji Melchiora Pyrnesiusa oraz popiersie fundacji Józefa Jabłonowskiego w katedrze św. Janów).

Na fali dyskusji nad upamiętnieniem wybitnych naukowców (Kartezjusza i Newtona), które przetaczały się przez Anglię i Francję na przełomie XIX i XX wieku, wzrosło również rodzime zainteresowanie polskim astronomem.

Pomnik Kopernika w Toruniu zamierzał ufundować ostatni król Polski, Stanisław August. Do realizacji pomysłu doszło jednak później. W 1809 roku, kiedy Toruń stał się na krótko stolicą Księstwa Warszawskiego, w czasie obrad Rady Stanu, jej referendarz Stanisław Staszic (1755–1826) zaproponował postawienie pomnika Mikołaja Kopernika na rynku Starego Miasta. W 1810 roku wydano odezwę i rozpoczęto akcję składkową, po 1815 roku, kiedy Toruń znalazł się w granicach Prus, warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zadecydowało, że pomnik powstanie w Warszawie. Dzieło dłuta duńskiego artysty Bertela Thorvaldsena zostało odsłonięte w 1830 roku.

W odezwie Towarzystwa Przyjaciół Nauk z 1810 roku, zachęcającej do wpłacania składek na pomnik, jednoznacznie wskazano, że polski naukowiec wymaga upamiętnienia godnego działań, przedsiębranych we Francji i Anglii:

„Kopernik jest z rodu Polaków ten geniusz, który zdziałał największą epokę w postępie rozumu ludzkiego, ten który w Polsce pierwszy wyrzekł prawdy, bez których umiejętności fizyczne postąpić by nie mogły. Bez Kopernika nie miałaby Francja Deskarta, ani Anglia Newtona. Naród francuski kości swego mędrca zza morza przeprowadził na ojczystą ziemię, wniósł je do Panteonu i kosztem publicznym wystawił mu pomnik. Anglia wyrokiem parlamentu popioły Newtona złożyła w grobie swoich królów i kosztem narodowego skarbu wzniosła mu najwspanialszy posąg”.

W apelu, który 30 lat później, wystosował komitet niemieckich mieszkańców Torunia (☛ Copernicus Denkmalverein), zawiązany w celu zebrania funduszy na miejscowy pomnik astronoma, podkreślono wagę odkryć Kopernika dla ludzkości. Odezwa nie była skierowana do niemieckiej społeczności, ale do „wszystkich narodów, których serca biją ku pamięci wielkich ludzi i które chętnie poprą przedsięwzięcie” (bereitwillig werden alle die Nationen das Unternehmen fordern, in denen Herzen für das Andenken großer Männer schlagen).

Swoją protekcją akcję składkową stowarzyszenia objął następca tronu i późniejszy król Fryderyk Wilhelm IV. Listy z prośbami o datki wysłano również do innych dworów europejskich. Ostatecznie fundusze napłynęły z miast pruskich, ale także z zagranicy, przy czym największą sumę zebrano w Rosji, gdzie składce patronował car Mikołaj I. Brakującą kwotę zaś dopłacił magistrat Torunia i rząd pruski.

Choć niemieckie stowarzyszenie konsekwentnie pomijało w swoich pismach kwestię narodowości Kopernika, dla Polaków było jasne, że pomnik toruński będzie przedstawiał Niemca. Edward Raczyński, arystokrata z Wielkopolski, na prośbę o wspomożenie toruńskiej inicjatywy, odpisał organizatorom: „W 1820 roku wziąłem udział w budowie pomnika Kopernika jako Polaka w Warszawie. Udział w drugim pomniku, w którym tenże będzie występował jako Niemiec, byłby z mojej strony niekonsekwencją. Z tego powodu widzę, że nie jestem w stanie spełnić prośby złożonej mi 23 maja. Z drugiej strony, jeśli zechcecie uznać Kopernika za Polaka, oświadczam, że jestem gotów sam ponieść wszystkie brakujące koszty”.

Copernicus-Verein odpowiedział, że ustalenie narodowej tożsamości astronoma, przekracza jego możliwości (Der Verein erwiderte hierauf, dass es ausser den Grenzen seiner Wirksamkeit liege, uber die nationale Herkunft des grossen Astronomen ein Anerkenntnis abzugeben). Zarówno ten przykład, jak i inne wątki związane z powstaniem pomnika w Toruniu, wskazują, że toruńskie stowarzyszenie unikało jednoznacznych deklaracji co do narodowości Kopernika, uznając go przede wszystkim za wybitnego Torunianina.

Wykonanie toruńskiego pomnika powierzono berlińskiemu rzeźbiarzowi Christianowi Friedrichowi Tieckowi (1776-1851).

W trakcie sporządzania projektów, w Toruniu toczyły się dyskusje na temat stroju, w którym należy przedstawić Kopernika. Członkowie stowarzyszenia nie chcieli by astronom przyodziany był w strój duchownego, ale w inny ubiór z epoki. Koncepcję ukazania Kopernika w stroju mieszczańskim skrytykował jednak król Fryderyk Wilhelm IV, a pomysł ukazania astronoma w stroju staroniemieckim uznał za śmieszny i fałszujący historię.

Na odsłoniętym w 1853 roku pomniku astronom został ostatecznie ukazany w antycznej todze, narzuconej na strój kanonika. Szeroko dyskutowano również napis, który miał zostać wyryty na cokole. Ostatecznie odrzucając propozycje w języku niemieckim, zdecydowano się na łacińską inskrypcję o brzmieniu neutralnym i uniwersalnym: „Nicolaus Copernicus, Thorunensis Terrae motor, Solis Caelique stator”.

Zaangażowanie niemieckiej społeczności Torunia w upamiętnianie Mikołaja Kopernika nie skończyło się wraz z odsłonięciem pomnika. Stowarzyszenie powołane dla jego wzniesienia, przekształciło się w pierwsze towarzystwo naukowe w mieście – Copernicus-Verein für Kunst und Wissenschaft. Jednym z głównych zainteresowań jego członków było badanie życia i prac Mikołaja Kopernika.

Z okazji zbliżającej się 400-tnej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika (w 1873 roku) zarówno Polacy, jak i Niemcy rozpoczęli przygotowania do uroczystości. Charakterystyczna dla 1. połowy XIX wieku ostrożność wypowiedzi Niemców o narodowości astronoma, znika w tym czasie. Przedstawiciele toruńskiego Copernicus-Verein, z prezesem i nauczycielem lokalnego gimnazjum Leopoldem Prowe (1821–1887) na czele, przekonywali, że Kopernik czuł się Niemcem.

Z okazji uroczystości Copernicus-Verein przygotował jubileuszowe wydanie głównego dzieła astronoma „De revolutionibus orbium coelestium” (sfinansowane przez cesarza Wilhelma I), edycję pozostałych pism i listów Kopernika („Monumenta Copernicana”) oraz umieszczenie tablicy pamiątkowej na domniemanym domu urodzenia astronoma.

Patronat nad polskimi obchodami urodzin Kopernika w Toruniu przejęło Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które zaplanowało wydanie monografii Mikołaja Kopernika (pióra Ignacego Polkowskiego), jego pism i listów w języku polskim („Kopernikijana czyli materiały do pism i życia Mikołaja Kopernika”), pamiątkowego albumu z reprodukcjami wizerunków astronoma oraz wybicie okolicznościowego medalu.

W trakcie osobnych – polskich i niemieckich – uroczystości w dniach 18 i 19 lutego 1873 roku obie nacje przedstawiały Mikołaja Kopernika jako swojego rodaka. Prezes Copernicus-Verein, Leopold Prowe, badacz życia astronoma i autor jego obszernej biografii, podkreślał niemieckie korzenie i sympatie rodziny Kopernika oraz przypisywał niemiecką tożsamość samemu uczonemu.

Prowe był także inicjatorem zmiany nazwy stowarzyszenia w 1879 roku, poprzez wprowadzenie podwójnego „p” do pisowni nazwiska astronoma – Coppernicus-Verein. Zmianę motywowano występowaniem w źródłach z XIV i XV wieku rodziny Koppernigk, oraz tym, że sam astronom w łacińskiej wersji swojego nazwiska, stosował podwójne „p”. Był to symboliczny gest, który ostatecznie miał powiązać Kopernika z nauką niemiecką.