Muzeum polskiego Towarzystwa Naukowego w Toruniu

– Kamila Kłudkiewicz

W 1875 roku powstało w Toruniu pierwsze i jedyne w niemieckiej prowincji Prusy Zachodnie polskie Towarzystwo Naukowe. Jego pomysłodawcą i hojnym mecenasem był Zygmunt Działowski (1843–1878), ziemianin z Mgowa. Z jego inicjatywy zebrało się w Toruniu 56 osób, głównie ziemian i duchownych, którzy inaugurowali stowarzyszenie. W 1878 roku powołano do życia trzy wydziały Towarzystwa: historyczno-archeologiczny, teologiczny i lekarsko-przyrodniczy (działał ledwie kilka lat).

Jednym z głównych, statutowych celów Towarzystwa było: „zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych, mianowicie do przeszłości Ziem Pruskich się odnoszących i przedmiotów naukowych oraz pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”.

Aktywność Towarzystwa oraz jego stosunek do zbiorów w znacznej mierze zależała od osoby prezesa. Pierwszy, Ignacy Łyskowski (1820–1886), blisko współpracujący z Zygmuntem Działowskim, otworzył muzeum i przyczynił się do budowy jego siedziby. Po ich śmierci nastąpił wyraźny regres w działalności Towarzystwa. Stanisław Kujot (1845–1914), który objął prezesurę w 1897 roku ożywił prace badawcze i naukowe Towarzystwa, zwiększył liczbę jego członków (głównie rekrutując ich spośród pomorskiego kleru), ale nie przejawiał zainteresowania muzeum, kilkukrotnie również proponował członkom Towarzystwa przeniesienie jego zbiorów do Poznania (Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk).

Uroczyste otwarcie zbiorów nastąpiło 20 listopada 1876 roku. Znajdowały się one wówczas w wynajętym, prywatnym mieszkaniu przy ul. Białej 70 (ob. Łazienna 6) i dzieliły się na trzy działy:

  1. a) przyrodniczy
  2. b) archeologii przedhistorycznej
  3. c) zabytków historycznych

 

Początkowo najprężniej rozwijał się zbiór zabytków przedhistorycznych, który w koncepcji Działowskiego miał nie tylko stanowić ważną część działalności Towarzystwa, ale także mieć wydźwięk propagandowy.

Jak przekonywał Działowski chodziło o „zatarg o narodowość pierwotnych na tej ziemi mieszkańców”, gdyż są tacy „którzy w nienawiści rodowej odmówićby nam chcieli nawet dziejowego prawa mieszkania na tej ziemi i w tendencyi swojej posługują się sofizmatami opromienionemi niby to naukową aureolą”.

Działowski odnosił się tymi słowami do przekonania niemieckich badaczy o pragermańskim pochodzeniu kultury pomorskiej epoki żelaza, charakteryzującej się występowaniem urn twarzowych w obrządku pogrzebowym. Na zainteresowanie Działowskiego archeologią Pomorza wpłynęła również intensywna działalność wykopaliskowa, prowadzona przez konkurencyjne, niemieckie towarzystwo naukowe w Toruniu – Coppernicus-Verein für Kunst und Wissenschaft.

Dla prowadzenia badań archeologicznych oraz rozbudowy zbiorów Towarzystwa Działowski sprowadził do Torunia Gotfryda Ossowskiego (1835–1897), późniejszego pierwszego kustosza Muzeum Starożytności Krajowych przy Akademii Umiejętności w Krakowie.

Ossowski przeprowadził szereg badań nad kulturą pomorską w latach 1875–1878. Ich zwieńczeniem była publikacja, która rozsławiła toruńskie Towarzystwo, jego zbiory i jego działalność archeologiczną – „Mapa archeologiczna Prus Zachodnich/Carte archéologique de la Prusse Occidentale”, wydana w zakładzie litograficznym R. Hausermanna (Paris 1880), uzupełniona rok później o wydany w Krakowie tekst objaśniający. Towarzystwo wysłało mapę do najważniejszych instytucji naukowych Europy, m.in. Germanisches Museum w Norymberdze, Królewskiej Biblioteki w Sztokholmie, Królewskiego Muzeum w Kopenhadze, Naturhistorisches Hofmuseum w Wiedniu, Królewskiego Muzeum w Brukseli, British Museum w Londynie. Zebrana w toku prac wykopaliskowych rysunkowa dokumentacja posłużyła również Ossowskiemu w zeszytach „Prusy Królewskie” (które miały zapoczątkować planowaną przez Akademię Umiejętności w Krakowie serię w języku polskim i francuskim pt. „Zabytki przedhistoryczne ziem polskich”).

Egzemplarze ze znacznie rozbudowanych przez Ossowskiego zbiorów Towarzystwa wzięły udział w dwóch ważnych europejskich wystawach archeologicznych: wystawie antropologicznej na Wystawie Powszechnej w Paryżu (1878) oraz na wystawie znalezisk archeologicznych i prehistorycznych w Niemczech w Berlinie (1880). Do dziś zachowały się metryczki toruńskich zabytków, wysłanych na wystawę paryską.

W 1876 roku zbiory archeologiczne liczyły 576 obiektów i znajdowały się w szafach, poukładane wg miejsca pochodzenia (wykopaliska), wg porządku geograficznego (od południa ku północy wzdłuż Wisły). W sprawie wykopalisk i znalezisk Towarzystwo wydało dla swoich członków oraz innych amatorów instrukcję opisu miejsca i okoliczności, które towarzyszyły odkryciu zabytków.

Początkowo ekspozycja muzeum zajmowała dwa pokoje wynajętego mieszkania. W pierwszym znalazły się cztery duże szafy ze zbiorami przyrodniczymi oraz dwie ze znaleziskami archeologicznymi, w drugim stały stare meble, sprzęty domowe, a na ścianach wisiały obrazy (gł. portrety osobistości historycznych).

W 1883 roku zbiory przeniesiono do nowo wybudowanej siedziby Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul. Wysokiej 16. Muzeum zajęło w nim specjalną salę na 2. piętrze, od frontu jej obecność akcentował napis na fasadzie: MUZEUM. Ekspozycję w tej siedzibie dokumentuje jedyna zachowana fotografia, a jej opis uzupełnia pierwsza publikacja na ich temat. Już sam tytuł tego opracowania wskazuje, że najważniejszą częścią kolekcji były nadal zabytki archeologiczne. Książeczka, autorstwa archeologa-amatora, Kazimierza Chmieleckiego, nosiła tytuł „Człowiek przedhistoryczny w Prusiech Zachodnich oraz Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Naukowego w Toruniu” (Toruń 1909).

Zbiory przyrodnicze i archeologiczne rozmieszczono w szafach, zgodnie z ich katalogowym porządkiem wg sekcji. Dokładny opis każdego z zabytków prehistorycznych znalazł się w przewodniku Chmieleckiego. Obrazy (większość darowana przez Zygmunta Działowskiego) rozwieszono na ścianach, a pojedyncze rzeźby poustawiano na szafach. W górnej partii ścian znalazły się również, poustawiane na konsolkach, nieduże odlewy gipsowe – popiersia „ludzi znakomitych”, m.in.: polskich królów (Zygmunta Augusta, Władysława Jagiełły, Jana Sobieskiego), pisarzy i zasłużonych współczesnych Polaków (Joachima Lelewela, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Wincentego Pola, Ignacego Kraszewskiego, Karola Libelta, Karola Marcinkowskiego). Zamówienie wizerunków zasłużonych Polaków przez Działowskiego u poznańskiego rzeźbiarza Antoniego Krzyżanowskiego wskazuje na inspirację aranżacją w siedzibach innych polskich towarzystw naukowych. Marmurowe popiersia znakomitości – wzorowane na Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim – znajdowały się również w salach posiedzeń Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk na początku XIX wieku oraz w sali posiedzeń Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk po 1881 roku.

Print This Post
Podstawowe źródła i literatura

 

Dokumentacja:

  • Mapa archeologiczna Prus Zachodnich/Carte archéologique de la Prusse Occidentale, Paris 1880
  • fotografie zachowane w Muzeum Okręgowym w Toruniu, metryczki zabytków prehistorycznych zachowane w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu

 

Źródła:

  • Archiwum Państwowe w Toruniu, zespół: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, sygn. 2, 19, 49, 50, 51, 87
  • K. Chmielecki, Człowiek przedhistoryczny w Prusiech Zachodnich oraz Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1909
  • „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1878–1918
  • „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1908–1916

 

Bibliografia (wybór):

  • Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875–1975, I, red. M. Biskup, Toruń 1977
  • Księga Pamiątkowa 150-lecia Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011, Toruń 2011
  • 150 lat Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011. Katalog, red. A. Ziemlewska, Toruń 2011
  • Nauka, sztuka, edukacja. 140 lat działalności Towarzystwa Naukowego w Toruniu, red. A. Mierzejewska, M. Niedzielska, Toruń 2015