Muzea przemysłowe

W 2. połowie XIX wieku w miastach Europy, Ameryki i w ośrodkach kolonialnych zakładane były instytucje określane mianem muzeów wzornictwa i/lub rzemiosła artystycznego, a w języku polskim – przemysłowych.

Te ważne centra kultury, nauki, edukacji i rozrywki powstały w odpowiedzi na szybko postępującą industrializację, mechanizację i demokratyzację oraz niesione przez nie szanse i zagrożenia dla wysokiej jakości rzemiosła i kultury artystycznej. Muzea przemysłowe promowały rewolucję przemysłową, nowe technologie i sztuki mechaniczne, usiłując pogodzić tradycję z postępem. Miały pielęgnować i promować zarówno najwyższej klasy rzemiosło artystyczne, jak i oparte na kunszcie rzemieślniczym wzornictwo skierowane do masowego odbiorcy. Muzea przemysłowe powiązane były ściśle z nowym modelem nauczania wzornictwa, wprowadzanym w ośrodkach europejskich w 2. połowie XIX wieku. Instytucje te były ważnym miejscem kreowania tożsamości miejskich, imperialnych, narodowych oraz regionalnych.

Powstanie i rozwój muzeów przemysłowych należy łączyć z fenomenem wystaw uniwersalnych:

• zaczątkiem ich kolekcji były przedmioty zakupione na jednej z wystaw uniwersalnych (dla Europy szczególnie istotne były wystawa londyńska z 1851 roku, paryskie z lat 1867 i 1878 oraz wiedeńska z 1873 roku);
• w ich kolekcjach ważne miejsce zajmowały reprodukcje, zwłaszcza te wykonywane w nowatorskich i promowanych na wystawach światowych technologiach (galwanoplastyka czy fotografia);
• we wznoszonych dla ich pomieszczenia gmachach wykorzystywano techniki i rozwiązania zastosowane po raz pierwszy w pawilonach wystaw uniwersalnych (stalowe konstrukcje czy przeszklone dziedzińce);
• stanowiły odzwierciedlenie nowego postrzegania świata, rozumienia kultury, nauki, rozrywki, tradycji i postępu;
• były fenomenem par excellence miejskim. Te zakładane w ośrodkach metropolitarnych podszyte były ideą imperialnego współzawodnictwa;
• miały być instytucjami dydaktycznymi i popularnymi.

Rozbudzony na pierwszej wystawie światowej duch brytyjsko-francuskiego współzawodnictwa stał za powołaniem w 1852 roku pierwszego muzeum przemysłowego, Museum of Manufactures, przyszłego South Kensigton Museum. Założona przez księcia Alberta i finansowana przez brytyjski parlament instytucja, z jednej strony miała doprowadzić do ważnego przewrotu i wynieść na piedestał brytyjskie wzornictwo, z drugiej – stać się doskonalszym brytyjskim odpowiednikiem paryskich muzeów i wystaw rzemiosła artystycznego, takich jak kolekcja Alexandra du Sommerarda w Hôtel de Cluny w Paryżu, których celem była gloryfikacja francuskiej kultury i tradycji artystycznej. O ile paryskie muzea i wystawy skupione były na przeszłości, o tyle londyńskie muzeum zwrócone było ku teraźniejszości i przyszłości.

Zaczątkiem Museum of Manufactures był zespół 250 współczesnych wyrobów przemysłu i rzemiosła artystycznego zakupionych na wystawie uniwersalnej w Londynie i wystawionych na wzór ekspozycji w Hôtel de Cluny. W 1857 roku siedziba muzeum z należącego do Korony Marlborough House została przeniesiona do dzielnicy South Kensington, do specjalnie na ten cel wybudowanego i w następnych latach rozbudowywanego gmachu. Budynek, jego wnętrza i dekoracje (od tapet po krzesła czy gabloty) miały być wizytówką brytyjskiego wzornictwa: poszczególne elementy projektowali związani z muzeum i szkołą wzornictwa architekci i artyści, dla których gmach stał się polem do eksperymentów i demonstracji własnego talentu (wśród projektantów związanych z muzeum znalazł się m.in. William Morris (1834–1896), przyszły założyciel Arts and Crafts Movement). W elementach architektonicznych, dekoracyjnych i wyposażenia wykorzystywano nowinki technologiczne i słynne wyroby brytyjskich manufaktur: m.in. glazurowane płytki, elementy stalowe, boazerie i witraże. W gmachu w South Kensington po raz pierwszy wykorzystano nowe, wręcz rewolucyjne rozwiązania. W 1857 roku Muzeum było wyposażone w dużą salę wykładową, w następnych latach dobudowano doń między innymi trzy zaskakujące bogactwem dekoracji i nowoczesnością sale restauracyjne, a także nowoczesne toalety. W South Kensington po raz pierwszy zastosowano oświetlenie gazowe, dzięki któremu muzeum mogło być otwarte w godzinach wieczornych. Zachowane księgi gości pokazują, że w swojej nowej siedzibie muzeum stało się instytucją masową, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. W ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy funkcjonowania odwiedziło je niemal milion osób: uczniowie wszystkich szczebli edukacji, przedstawiciele wyższych i niższych sfer, mieszkańcy Londynu i prowincji, cudzoziemcy. Gości w równym stopniu przyciągała często zmieniająca się i rozbudowywana ekspozycja, wystawy czasowe, wykłady, warsztaty, restauracja, jak i sam gmach.

Jednym z najważniejszych celów londyńskiego muzeum była edukacja, zarówno rzemieślników i projektantów, jak i szerokiej publiczności. Muzeum powstało przy Government School of Design (przyszłego Royal College of Art), której celem była nowoczesna edukacja z zakresu wzornictwa przemysłowego. Choć obie instytucje blisko ze sobą współpracowały i mieściły się w tej samej siedzibie – wpierw w Malborough House, a następnie w gmachu w dzielnicy South Kensington – ich cele pod wieloma względami były rozbieżne: polityki kolekcjonerskiej, ekspozycyjnej i naukowej muzeum nie dało się sprowadzić wyłącznie do zaspokajania potrzeb edukacyjnych rzemieślników i projektantów. Równie ważnym zadaniem muzeum była edukacja szerokiej publiczności, to znaczy wyrobienie w Brytyjczykach poczucia dobrego smaku. Te dwie, często rozbieżne, misje usiłowano pogodzić zarówno na ekspozycji uporządkowanej wedle materiału i techniki, zawierającej eksponaty historyczne, kopie i pierwowzory, jak i w programie edukacyjnym opartym z jednej strony na specjalistycznych warsztatach, z drugiej na popularnonaukowych wykładach.

W latach 60. i 70. na wzór South Kensington zakładane były muzea zarówno w ośrodkach na Wyspach, jak i w brytyjskich koloniach. Ich inicjatorami były lokalne społeczności przedsiębiorców, artystów, intelektualistów, a założycielami i fundatorami – osoby prywatne i miasta. Podobnie jak w Londynie zakładane one były obok/razem ze szkołami wzornictwa. Zbiory tych muzeów miały charakter egalitarny, prezentowane w nich były lokalne tradycje i wyroby rzemieślnicze, a także zestawy replik fotograficznych, galwanoplastycznych, gipsowych czy elektrotypicznych produkowanych przez warsztaty działające w ramach South Kensington na potrzeby szkół i muzeów w całym imperium. W muzeach przemysłowych kopie i repliki były traktowane na równi z oryginałami. Z jednej strony wykorzystywane były w charakterze pomocy dydaktycznej, jako prototypy lub galerie obrazujące rozwój sztuk i rzemiosł, z drugiej strony za pośrednictwem kopii nawet prowincjonalne ośrodki mogły krzewić najwyższy styl i smak, których egzemplifikację stanowił zachodni kanon sztuki odtworzony w zestawach odlewów gipsowych czy reprodukcji fotograficznych.

South Kensington stało się modelem dla kilkudziesięciu muzeów na kontynencie europejskim.

Jednym z najwcześniejszych było Königlische Museum für Kunst und Industrie założone w Wiedniu w 1863 roku i otwarte rok później w przestrzeniach Hofburgu, w których wystawiono cenne przedmioty rzemiosła artystycznego pochodzące z kolekcji Habsburgów, z austriackich klasztorów i Królewskiego Instytutu Politechnicznego w Wiedniu, a także odlewy gipsowe i kopie galwanoplastyczne. Założenie muzeum, podobnie jak na Wyspach, zbiegło się z reformą szkolnictwa rzemieślniczego i artystycznego, które w tym okresie zostało uwolnione spod ścisłych regulacji cechowych. W 1863 roku założona została Kunstgewerbeschule, pierwsza w Europie wyższa szkoła wzornictwa, która przez pierwsze kilkanaście lat swojego istnienia mieściła się w tym samym budynku co muzeum i była ściśle z nim powiązana. W następnych latach powstała sieć szkół wzornictwa i techniki, która obejmowała szkoły wyższe w najważniejszych ośrodkach Cesarstwa oraz siatkę niższych szkół technicznych w mniejszych miejscowościach. Zainaugurowany w 1871 roku nowy gmach, w którym podobnie jak w South Kensington zastosowano rewolucyjne techniki i rozwiązania, był pierwszym nowoczesnym budynkiem muzealnym na wiedeńskim Ringu.

Podobnie jak muzeum w South Kensington na Wyspach, muzeum wiedeńskie było instytucją centralną w Austro-Węgrzech. W kilka lat od jego założenia, z inicjatywy lokalnych społeczności w większych (Budapeszt, Praga, Lwów czy Brno) i mniejszych (Kraków, Ołomuniec czy Liberec) ośrodkach miejskich powstawały lokalne muzea przemysłowe. Były to instytucje miejskie, które prowadziły niezależną politykę wystawienniczą i kulturalną, często podejmując podobne lub wspólne inicjatywy. Muzea przemysłowe w Cesarstwie zrzeszone były pod egidą instytucji wiedeńskiej w sieć: ich przedstawiciele spotykali się przynajmniej raz w roku, prowadzono wymiany i wypożyczenia zbiorów i publikacji, organizowano wspólne wystawy objazdowe.

Sieć muzeów i szkół, która powstała wokół Königlische Museum für Kunst und Industrie obejmowała nie tylko centra obszarów zindustrializowanych, ale też regiony przeważnie wiejskie, takie jak Galicja i Bukowina, charakteryzujące się różnorodnością etniczną i narodową. Charakterystycznym rysem muzeów przemysłowych w prowincjonalnych centrach Cesarstwa był nacisk, jakie kładły one na badanie, zbieranie, promocję i rozwój tzw. przemysłu domowego (Haus Industrie), czyli lokalnej ludowej wytwórczości oraz lokalnego (nie tylko miejskiego) rzemiosła i stylu. W tych regionach postępująca industrializacja i towarzyszące jej migracje ze wsi do miast rozumiane były jako zagrożenie nie tyle dla rzemiosł i wytwórczości artystycznej, co dla lokalnych tradycji ludowych i tożsamości regionalnych. Choć na pozór takie prowincjonalne muzea przemysłowe jak te we Lwowie, Krakowie czy Brnie wydawały się na znacznie mniejszą skalę powielać program South Kensington i Königlische Museum für Kunst und Industrie, ich charakter i działalność miały swój odrębny, oryginalny rys wynikający z lokalnych uwarunkowań, innego kontekstu społecznego i kulturowego.

Wzorce South Kensington i Königlische Museum für Kunst und Industrie adaptowane były w całej ówczesnej Europie. Nowe muzea powstawały nie tylko z inicjatywy miejskiej i państwowej, ale także (niekiedy wyłącznie) dzięki zaangażowaniu lokalnych elit: przedsiębiorców, finansistów, arystokracji. Najważniejsza instytucja tego typu w Imperium Rosyjskim, Muzeum Sztuki Dekoracyjnej i Rzemiosła Artystycznego w Petersburgu, miała charakter prywatny. Muzeum, założone w 1878 roku przez bankiera-milionera i filantropa, Alexandra von Stieglitza (1814–1884), dla pomieszczenia jego kolekcji europejskiego rzemiosła artystycznego, miało być integralnym elementem otwartej przezeń dwa lata wcześniej Szkoły Rysunku Technicznego. Ukończony pod koniec wieku gmach muzeum i szkoły wzorowany był na Museum für Kunst und Industrie i przepełniony był elementami dekoracyjnymi nawiązującymi do zachodniego kanonu sztuki (np. dekoracje ścienne wzorowane na groteskach w loggiach Rafaela). Muzeum i szkoła Stieglitza, choć należały do jednych z najważniejszych instytucji tego typu w ówczesnej Europie, były inicjatywą odosobnioną, a w Imperium Rosyjskim nie powstała sieć muzeów i szkół przemysłowych, którą można by przyrównać do tych stworzonych wokół South Kensington czy Königlische Museum für Kunst und Industrie.

Mianem muzeum przemysłowego w tym regionie należałoby określić Muzeum Przemysłu i Rolnictwa założone w 1875 roku w Warszawie za sprawą grupy warszawskich przedsiębiorców, bankierów i arystokratów czy zainaugurowane w 1899 roku z inicjatywy lokalnych elit Muzeum Artystyczno-Przemysłowe i Naukowe w Kijowie. Obie instytucje nie miały ze sobą jednak wiele wspólnego.

Zainteresowanie historią i rozwojem rzemiosła artystycznego i przemysłów ludowych, pojawienie się nowych trendów w architekturze i działalności edukacyjnej i popularnonaukowej instytucji muzealnych znalazły też odzwierciedlenie w wielu inicjatywach muzealnych o bardziej tradycyjnym charakterze. Jednym z niewielu nowoczesnych gmachów muzealnych w Imperium, który zarazem odwoływał się do lokalnych stylów i tradycji, był budynek założonego w 1896 roku Muzeum Krajoznawczego w Połtawie.

W latach 80. XIX wieku dotychczasowa formuła muzeów przemysłowych uległa znacznej ewolucji. Uporządkowane według materiału i techniki ekspozycje przedmiotów współczesnych i z przeszłości stopniowo odchodziły do lamusa, ustępując miejsca nieraz zachwycającym bogactwem i aranżacją ekspozycjom rzemiosła artystycznego i przedmiotów sztuki, zorganizowanym wedle kryterium chronologicznego, niekiedy w ramach tzw. period rooms, czyli sal, które w najdrobniejszym detalu odtwarzały wygląd pomieszczeń charakterystycznych dla danej epoki i regionu.

W nowych ekspozycjach zakwestionowana została charakterystyczna dla wczesnych muzeów przemysłowych wysoka pozycja kopii i repliki, która musiała ustąpić kultowi oryginału i związanym z nim naukowym podejściem do zbieractwa i aranżacji ekspozycji. Sztuka i rzemiosło zostały ze sobą zrównane, a chronologiczne aranżacje przedmiotów artystycznych miały odtąd obrazować rozwój lokalnej/narodowej/uniwersalnej kultury w perspektywie historycznej. Wówczas sama instytucja muzeum przemysłowego została zdefiniowana na nowo: jako miejsce, które miało kształtować poczucie smaku artystycznego oraz wiedzę na temat historii i kultury.

Nowe aranżacje po raz pierwszy pojawiły się w muzeach niemieckich. W tym regionie w latach 1863–1900 założone zostały 23 muzea, które można określić mianem przemysłowych. Najwcześniejsze z nich, jak Gewerbe-Museum w Berlinie (1863) czy Museum für Kunst und Industrie w Hamburgu (1869) odwoływały się do modelu South Kensington Museum. Jednak już Bayerisches Nationalmuseum, zainaugurowane w 1867 roku w Monachium, łączyło w sobie cechy muzeum sztuki (oparte na wzorcach Wersalu, Luwru i Musée de Cluny) i muzeum przemysłowego z aranżacją przedmiotów wedle technik i materiałów. Chronologiczny układ muzeum monachijskiego, którego celem była ilustracja historii kultury materialnej stał się prototypem muzeów narodowych i regionalnych zakładanych na przełomie XIX i XX wieku w wielu ośrodkach Rzeszy Niemieckiej. Taki charakter miało założone w 1894 roku Provinzial Museum in Posen (późniejsze Keiser Friedrich Museum) i Muzeum Miejskie w Gdańsku, które w 1884 roku powstało dzięki połączeniu dwóch lokalnych muzeów: przemysłowego i muzeum gromadzącego dzieła sztuki i starożytności. Model niemiecki przyjął się wówczas w innych ośrodkach Europy i świata (m.in. jego wpływ widać w Muzeum Narodowym w Warszawie), a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Wiele z muzeów przemysłowych zakładanych w latach 60. i 70. zostało wówczas zreformowanych, a ich ekspozycje przemodelowano na wzór niemiecki, jeszcze więcej w następnych dziesięcioleciach przestało istnieć, ich kolekcje zostały wchłonięte przez inne placówki edukacyjne i muzealne, a dziś jedynym śladem ich istnienia są znajdujące się w centrum miast charakterystyczne gmachy muzealne.