Meble gdańskie

Barokowe meble o masywnych proporcjach i bogatej dekoracji snycerskiej, wyrabiane w Gdańsku w XVII i XVIII wieku, w kolejnym stuleciu były poszukiwane i chętnie kupowane zarówno przez polskich, jak i niemieckich kolekcjonerów. Dla tych pierwszych były symbolem staropolskiego meblarstwa i jako takie najczęściej ustawiane były w jadalniach siedzib ziemiańskich i arystokratycznych. Dla tych drugich „styl gdański” miał korzenie niemieckie i wiązał się z silną pozycją niemieckiego mieszczaństwa w Gdańsku.

Po rozbiorach Polski Gdańsk został włączony do Prus i stał się częścią prowincji Prusy Zachodnie. Hanzeatyckie miasto, które od XV wieku pozostawało w granicach Rzeczpospolitej, zamieszkiwali w większości protestanci pochodzenia niemieckiego. Duża autonomia w obrębie państwa polskiego i pozycja głównego portu eksportowego przez stulecia gwarantowała miastu bogactwo. Z przejściem pod władze pruską łączyła się zmiana pozycji ekonomicznej ośrodka i konieczność jego rywalizacji z innymi portami pruskimi. W pierwszej połowie stulecia miasto znajdowało się w recesji, dopiero wraz z rozwojem linii kolejowych w Prusach, jego pozycja zaczęła wzrastać. W ciągu stulecia zmianie ulegał również stosunek Polaków i Niemców do miasta.

W XIX wieku w polskiej świadomości Gdańsk wzrastał do symbolu dawnej świetności państwa. Swoje piękno, zabytki i sztukę miał zawdzięczać bogactwu, wynikającemu z kilkusetletniej historii połączenia z Polską. Postrzegany był jako miasto wyjątkowe, niezależne, wolna republika i jako takie opiewane we wspomnieniach przez polskich podróżników. Z kolei w oficjalnej, państwowej, wizji niemieckiej, ugruntowanej zwłaszcza w drugiej połowie stulecia, Gdańsk był miastem niemieckim, które w końcu – po wielu stuleciach – znalazło się z powrotem w granicach państwa pruskiego. W narracji o mieście odwoływano się przede wszystkim do hanzeatyckiego okresu jego historii, zaś związek miast hanzeatyckich uznawano za pierwowzór niemieckiego zjednoczenia.

Na fali zainteresowania miastem i jego historią, pojawił się również trend kolekcjonowania mebli gdańskich. Jako jedni z pierwszych polskich kolekcjonerów, meblami gdańskimi zainteresowali się w latach 40. XIX wieku Działyńscy z Kórnika, uznając je za meble polskie i poszukując egzemplarzy z polskimi napisami. Oryginalne barokowe meble gdańskie sygnowane były nazwiskami niemieckich rzemieślników i jako takie nie posiadały inskrypcji w języku polskim. Jednak w związku z poszukiwaniami polskich kolekcjonerów coraz częściej na rynku pojawiały się szafy gdańskie z dopisanymi polskimi słowami.

Pod koniec stulecia meble te (oryginalne zabytki z czasów nowożytnych lub ich popularne kopie wyrabiane w Gdańsku w XIX wieku) stały się obowiązkowym elementem wyposażenia dworu, a z czasem mieszkania w mieście. W siedzibach ziemiańskich szafy gdańskie ustawiano w jadalniach, salonach, hallach i przedsionkach.

Do wyjątkowych kreacji należały całe pomieszczenia zaaranżowane w stylu gdańskim. Wizerunki tych ostatnich rozpropagował w XIX wieku gdański malarz Johann Carl Schulz (przede wszystkim w cyklu miedziorytów opublikowanych w latach 1855–1868 pt. „Danzig und seine Bauwerke”). W polskich rezydencjach w aranżacji takich pomieszczeń podkreślano wątki rodowe. W Pokoju Gdańskim w pałacu Potockich w Krzeszowicach, obok słynnych kręconych schodów z gdańskiego patrycjuszowskiego domu, miały znaleźć się portrety rodziny, ale także pamiątki rodowe i egzemplarze uzbrojenia. W Sali Gdańskiej w pałacu spokrewnionych z Potockimi Sierakowskich w Waplewie na Pomorzu Gdańskim znajdowały się meble gdańskie i holenderskie, a ściany zdobiły portrety przodków.

Meble gdańskie służyły w tych przestrzeniach za oprawę polskich rodowych pamiątek, zostały również włączone w obszar polskiego dziedzictwa kulturowego, stając się – obok uzbrojenia, portretów rodowych i królewskich, tkanin – elementem XIX-wiecznych wnętrz neosarmackich. W siedzibach arystokracji niemieckiej z kolei odgrywały rolę mebli niemieckich, pochodzących z bogatego i zabytkowego hanzeatyckiego miasta.

Meble gdańskie odnaleźć można było w siedzibach arystokracji i ziemiaństwa niemieckiego w Prusach Wschodnich i Zachodnich oraz na Śląsku. W pałacu von Grossów w Kłaninie pod Gdańskiem (Schloss Klanin) znajdowało się szereg elementów pochodzących z gdańskich domów – schody, plafon, meble, kominek. Zaaranżowana za ich pomocą Sala Gdańska pełniła funkcję reprezentacyjną. Meble gdańskie znajdowały się również w siedzibach hrabiów Eulenburg w Prośnie pod Kętrzynem (Prassen), hrabiów von Saurma und Jeltsch w Chobieni (Köben) na Śląsku.

W drugiej połowie XIX stulecia meble gdańskie i neogdańskie znalazły się również w orbicie zainteresowań kolekcjonerskich mieszczan, zarówno polskich, jak i niemieckich.  W Warszawie posiadaczem szaf gdańskich był Gustaw Soubise-Bisier, w Gdańsku Friedrich Basner, Lesser Giełdziński, Wilhelm Stryowski.

W samym Gdańsku pod koniec stulecia meble gdańskie stały się elementem oficjalnego stylu władz miejskich i posłużyły m. in. do modernizacji wnętrz ich siedzib. Od początku XIX wieku w Gdańsku powstawały również publiczne kolekcje miejscowych mebli (Muzeum Miejskie (Stadtmuseum), Dom Uphagena (Uphagen-Haus). Meble gdańskie trafiły również do innych muzeów na wschodzie Cesarstwa Niemieckiego np. Prussia-Museum w Królewcu.

W muzeach publicznych meble gdańskie traktowane były jako wyroby lokalnego rzemiosła artystycznego. Aranżacja kolekcji Provinzial-Kunsgewerbe-Museum w gdańskim klasztorze franciszkanów kładła nacisk na chronologiczny rozwój meblarstwa gdańskiego i elbląskiego. W tym czasie również Muzeum Przemysłowe we Lwowie poszukiwało w Gdańsku eksponatów. Powołana w 1873 roku dla gromadzenia wszelkich zabytków przemysłu artystycznego instytucja intensywnie konstruowała swoje zbiory. Działający dla niej pośrednik, osiadły w Gdańsku powstaniec i budowniczy Jan Roehr (1816–1877) donosił w latach 1876–1877 o możliwości nabycia „szaf gdańskich starożytnych”. Najprawdopodobniej zabytki te trafiły do Lwowa i uznane zostały za zabytki rzemiosła z północnych krańców dawnej Rzeczypospolitej.