Mapy

Rozwijająca się od wieków kartografia, w stuleciach XVIII i XIX postawiła sobie za cel opracowanie nowych, dokładnych map i atlasów. Było to możliwe dzięki osiągnięciom szeregu dyscyplin naukowych, takich jak astronomia, fizyka czy matematyka, a także udoskonaleniu narzędzi pomiarowych i podejmowaniu wypraw i ekspedycji, często w bardzo odległe rejony świata. Największe osiągnięcia w zakresie kartografii pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku należały do kartografów francuskich. Ich sztandarowymi dziełami, opartymi na wieloletnich pracach pomiarowych, były mapy topograficzne kraju – sporządzona w latach 1793–1815 Carte géométrique de la France, zwana także Carte de Cassini oraz Carte topographique de la France. Prace nad tą ostatnią zakończono w roku 1866, ale z powodu trudności przy jej wydawaniu – miedzy innymi ze względu na czasochłonność przygotowania miedziorytów – ukazała się ona dopiero w 1878 roku. Kartografia rozwijała się także w państwach niemieckich. Ważnym ośrodkiem w tym zakresie była w XIX wieku Gotha, gdzie w 1785 roku Johann Georg Justus Perthes założył Instytut Kartograficzny. Niemcy zasłynęli w tworzeniu stanowiących nowość fizycznych atlasów geograficznych. Najważniejszym osiągnięciem w tej dziedzinie był powstały dzięki współpracy kartografa Heinricha Berhausa z Alexandrem von Humboldtem, ośmiotomowy Physikalischer Atlas. Dzieło to, opracowane w latach 1838–1848 było pierwszym na świecie zbiorem map tematycznych. Atlas Berghausa przedstawiał wiedzę z zakresu klimatologii, geologii, hydrografii, magnetyzmu ziemskiego, geografii roślin i zwierząt, antropogeografii i etnologii. W ośrodkach niemieckich w XIX wieku rozwijała się także z sukcesem kartografia szkolna – tworzenie map na potrzeby dydaktyki. Mapy opracowywano także w Rosji. Początkowo kartografowie rosyjscy skupiali się na tworzeniu map morskich, a także rubieży imperium. Pierwsza wieloarukszowa (107 kart) mapa Rosji – Podrobnaja karta Rossiiskoi impierii – została wydana w latach 1801–1804. Opracowano ją w Depo kart – instytucji zajmującej się kreśleniem i gromadzeniem map. W 1816 r. rozpoczęto pierwsze, oparte na naukowych podstawach pomiary triangulacyjne imperium, którym towarzyszyło wykonywanie zdjęcia topograficznego. W ciągu XIX stulecia wykreślono szereg map imperium. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich czterokolorowa Specjalnaja karta Jewropiejskoj Rossii (1865–1871). Objęła ona nie tylko obszar Rosji europejskiej, ale także część Prus, Bukowiny, Mołdawię, Wołoszczyznę i część Turcji.

Kartografia rozwijała się także na ziemiach polskich. Już w XVIII wieku powstawały mapy całego kraju oraz – bardziej szczegółowe –  jego poszczególnych regionów. Pod koniec XVIII stulecia (1790 r.) z inicjatywy Tadeusza Czackiego zamierzano ponadto opracować szczegółową, topograficzną mapę Polski, czego jednak – ze względu na wydarzenia polityczne – nie udało się wtedy zrealizować. W XIX wieku znaczną część map tworzyli kartografowie związani z instytucjami wojskowymi. W 1815 roku w Warszawie powstało Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, które od 1822 roku opracowywało Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego. Prace nad nią ukończono dopiero w roku 1843, już w ramach rosyjskiego Korpusu Topografów Wojskowych.  Kartografia rozwijała się także w obszarach ściśle naukowych. Znakomitym opracowaniem kartograficznym z zakresu geologii była sporządzona w 1806 r. na czterech kartach przez Stanisława Staszica mapa geologiczna Polski i krajów ościennych – Carta Geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transilvaniae; et partis Hungariae et Valachiae. Inventa per Staszic anno 1806. Adam Naruszewicz już pod koniec XVIII w. wykonał szereg map historycznych, opublikowanych później w pierwszym tomie Historii narodu polskiego. Początków XIX w. sięgała także kartografia archeologiczna, związana z działalnością Zoriana Dołęgi Chodakowskiego (właść. Adama Czarnockiego). Chodakowski mapował zabytki archeologiczne, przede wszystkim grodziska, starając się wyznaczyć granice Słowiańszczyzny. W latach 50. XIX wieku Józef Łepkowski przedstawił projekt sporządzenia mapy archeologicznej Sądecczyzny. Zgodnie z ówczesnym, szerokim rozumieniem archeologii, miała ona obejmować nie tylko obiekty pradziejowe, ale przede wszystkim zabytki architektury i sztuki. „Na mapie archeologicznej, której wykonanie obecnie mnie zajmuje, chcę oznaczyć stosownymi znakami i barwami, czas kolonizacji, jej okrąg, czas wieku erekcji świątyń, wały, zamki i inne zabytki, okazując znakiem stosownym ich wiek. Będzie to pierwsza próba polskiej archeologicznej mapki”. Kwestiami dotyczącymi opracowania map archeologicznych zajmowano się podczas wszechrosyjskich zjazdów archeologicznych i międzynarodowych kongresów antropologii i archeologii prehistorycznej. W drugiej połowie XIX wieku cenione przez badaczy europejskich mapy archeologiczne publikował geolog i archeolog Gotfryd Ossowski. Jednocześnie, wraz z rozwojem badań ludoznawczych, powstawały także mapy etnograficzne. W 1901 roku w Encyklopedii powszechnej Orgelbranda wymieniano już kilka rodzajów map i ich przeznaczenie – „mapy przedstawiające niewielkie części ziemi, nazywają się chorograficznymi, przy większej drobiazgowości topograficznymi, a przy jeszcze większej planami. Dalej mogą być mapy mające pewne przeznaczenie specjalne, jak np. hydrograficzne, przedstawiające głównie stosunki nawodnienia pewnej okolicy, mapy orograficzne, przedstawiające stosunki rozkładu gór i wyżyn, itd. Stosunki statystyczne krajów dają się też bardzo dobrze przedstawiać za pomocą kart odpowiednich. Mapy nieba robią się w ogóle na tychże zasadach, co ziemskie”.