Kolekcja Lessera Giełdzińskiego w Gdańsku

Na przełomie XIX i XX wieku w obszernym mieszkaniu przy Langgasse (ul. Długiej) w Gdańsku swoją kolekcję udostępniał publiczności Lesser Giełdziński (1830–1910). Znana z przekazów prasowych, wymieniana w przewodnikach po mieście, odwiedzana przez wybitnych gości (m.in. cesarza Wilhelm II z małżonką) kolekcja stanowiła jedną z niewielu prywatnych inicjatyw, otwartych dla publiczności w Gdańsku.

Urodzony we Włocławku w rodzinie żydowskiej, Giełdziński po przenosinach do Gdańska zdobył fortunę i wysoką pozycję w tamtejszych kręgach kupieckich. Giełdziński, jak wielu współczesnych Żydów, aktywnie wspierał inicjatywy miejskie, ale także udzielał się w lokalnej gminie żydowskiej, aktywnie i finansowo wspierając jej działalność.

Kolekcjonerskie zainteresowania Giełdzińskiego dotyczyły:

1. 1. wszelkich przedmiotów, dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego, wyrobów rzemieślniczych i handlowych, związanych z Gdańskiem, począwszy od czasów nowożytnych po współczesność;

2. 2. judaików, przedmiotów związanych z kulturą żydowską i obrządkiem wiary mojżeszowej.

Zainteresowanie historią Gdańska Giełdziński podzielał z innymi miejscowymi starożytnikami, kolekcjonerami oraz muzealnikami. Począwszy od rzeźbiarza Rudolfa Freitaga (1805–1890), który udostępniał swoje zbiory rzemiosła artystycznego w klasztorze pofranciszkańskim; kolekcjonowaniem lokalnych wyrobów artystycznych zajmowali się również malarz Wilhelm August Stryowski (1834–1917) oraz kupiec Friedrich Basner (1869–1936) w Sopocie. Gdańskie rzemiosło i sztuka na przełomie XIX i XX wieku znalazły się również w orbicie zainteresowań instytucji oficjalnych, podlegających władzom miejskim tj.: ☛ Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum), Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Provinzial-Kunstgewerbemuseum), Sieni Gdańskiej (Danziger Diele), Domu Uphagena (Uphagenhaus).

Giełdziński był hojnym donatorem wymienionych instytucji i pomysłodawcą zrekonstruowania typowej sieni patrycjuszowskiego domu gdańskiego, otwartej w 1901 roku przy Długim Targu i funkcjonującej pod nazwą ☛ Sień Gdańska (Danziger Diele).

Kolekcjonera wyróżniała również klasa zebranych przedmiotów, ich liczba (ponad 2 tysiące eksponatów) oraz udostępnienie zbiorów na zasadach zbliżonych do panujących w muzeach.

Drugi człon kolekcji Giełdzińskiego stanowiły judaika: obiekty ceremonialne i obrzędowe, wchodzące w skład wyposażenia synagog, naczynia i przedmioty używane w domach żydowskich. Kolekcjoner poszukiwał żydowskich zabytków niemal w całej Europie i miał w zbiorach wyroby zarówno z Gdańska, jak i Niemiec, Austrii, Czech, Rosji, Amsterdamu czy Bolzano.

Dokładna liczba judaików w zbiorach Giełdzińskiego nie jest znana. W 1904 roku przekazał 127 przedmiotów Gdańskiej Gminie Żydowskiej, z zastrzeżeniem, że zbiór ma być eksponowany w Wielkiej Synagodze jako „dar Giełdzińskiego, w oddzielnym pokoju, starannie strzeżony i z wolnym dostępem dla wszystkich”. Kolekcja znajdowała się w tzw. pokoju Giełdzińskiego (Giełdziński Zimmer) w synagodze, dając początek rozwijającym się do 1939 roku zbiorom gdańskiej bożnicy.

Trudno określić, czy Giełdziński darował w 1904 roku całą swoją kolekcję judaików. Wydany w tym samym roku przewodnik po Gdańsku informując o możliwości zwiedzania zbiorów Giełdzińskiego w jego mieszkaniu, wymienia jedynie zbiory przedmiotów związanych z Gdańskiem, nie wspomina o judaikach w kolekcji zbieracza, co może oznaczać, że kolekcjoner cały swój zbiór „żydowski” przeznaczył na donację.

Kolekcja judaików Giełdzińskiego wpisuje się w rosnące w 2. połowie XIX wieku wśród Żydów zainteresowanie kulturą i sztuką żydowską. W tym czasie pierwsze prywatne kolekcje judaików zostały przekształcone w muzea sztuki żydowskiej [Wiedeń (1895), Berlin (1902), Praga (1906–1909)]. Donacja Giełdzińskiego dla gdańskiej gminy żydowskiej stawia go w gronie kolekcjonerów, pragnących swoje zbiory przekształcić w instytucje publiczne. Na ziemiach polskich obok Giełdzińskiego, judaika na przełomie wieków kolekcjonowali również inni Żydzi m.in. Mathias Bersohn w Warszawie czy Maksymilian Goldstein we Lwowie.

W dwa lata po śmierci Giełdzińskiego jego spadkobiercy wystawili na sprzedaż część kolekcji w berlińskim domu aukcyjnym Rudolfa Lepke. W ciągu sześciu dni w grudniu 1912 roku wystawiono 2381 przedmiotów. Po „entuzjastycznym kolekcjonerze osobliwości dawnej sztuki Gdańska”, jak przedstawiono Giełdzińskiego we wstępie do katalogu, zostały: meble, lustra, wyroby snycerskie, z miedzi, szkła, metalu, fajansu i porcelany, miniatury, akwarele, grafiki oraz obrazy gdańskich malarzy (od nowożytnych po współczesnych).

Na aukcji zakupów dokonały muzea niemieckie, a także Kaiser-Friedrich-Museum w Poznaniu, gdańskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Provinzial-Kunstgewerbemuseum) oraz Dom Uphagena.