Józef Łepkowski i Katedra Archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim

W drugiej połowie XIX wieku archeologia, znajdująca początkowo zarówno w Europie, jak i poza nią oparcie w towarzystwach naukowych, zaczęła uzyskiwać status dyscypliny uniwersyteckiej. W monarchii habsburskiej jej pierwsze katedry powstały na Uniwersytecie Wiedeńskim i na Uniwersytecie Karola w Pradze. Na ziemiach polskich archeologia uniwersytecka rozwijała się w strukturach Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Pierwsza (choć jeszcze nie stała) polska katedra archeologii powstała tam w 1866 roku. W programie jej działalności znajdowała się archeologia w ujęciu romantycznym, wyrastająca ze starożytnictwa i historii sztuki. Została ona utworzona dla Józefa Łepkowskiego, archeologa, ale także historyka sztuki i publicysty. Łepkowski był członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, a od lat 70. XIX wieku Akademii Umiejętności i przewodniczącym jej Komisji Archeologicznej. Związany był także z innymi instytucjami – wykładał historię sztuki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie (jako docent tej uczelni), kierował biblioteką i muzeum książąt Czartoryskich w Sieniawie (później także w Krakowie), sprawował nadzór nad zbiorami w Kórniku. Zasłużył się również jako konserwator zabytków.

Na początku lat 60. XIX wieku sytuacja polityczna sprzyjała tworzeniu na Uniwersytecie Jagiellońskim nowych katedr. W monarchii habsburskiej nastąpiły wówczas przeobrażenia ustrojowe. W Wiedniu w 1867 roku wydano konstytucję grudniową, na mocy której powstały dualistyczne Austro-Węgry. Galicja, podobnie jak inne kraje monarchii, otrzymała wówczas szerokie koncesje. W marcu 1860 roku Uniwersytet Jagielloński odzyskał zawieszoną osiem lat wcześniej autonomię.

W 1861 roku Józef Łepkowski wystąpił do władz Uniwersytetu Jagiellońskiego z wnioskiem o habilitację z zakresu archeologii. Sprawa nie była łatwa, jako że archeologia była młodą, kształtującą się dopiero dyscypliną naukową, a Łepkowski nie posiadał stopnia doktora. Przedstawiając propozycję przyszłych wykładów pisał, że ich głównym celem będzie „obznajmienie słuchaczów z dzisiejszym stanowiskiem archeologii, aby wpłynąć przez to na ocenienie i poszanowanie zabytków przeszłości, chcącym się zaś kształcić w specjalnych gałęziach tej nauki, podać sposobność obeznania się tak z źródłami, jako i samymże badań traktowaniem”. Habilitację uzyskał w styczniu 1863 roku, po wygłoszeniu publicznego wykładu zatytułowanego „Przegląd pomników archeologicznych słowiańskich z czasów pogańskich, a mianowicie klasyfikacja tych zabytków z bliższym oznaczeniem przedmiotów do każdej klasy należących i z przytoczeniem stosownych przykładów”. Otrzymał wtedy tytuł „docenta archeologii średniowiecznej z zastosowaniem do zabytków słowiańskich i polskich” i rozpoczął prowadzenie zajęć na Uniwersytecie Jagiellońskim jako docent prywatny. Rozpoczęcie uniwersyteckich wykładów z archeologii było doniosłym wydarzeniem dla polskiej nauki i w Bibliotece Warszawskiej w 1864 roku ukazał się ich szczegółowy opis. W półroczach zimowym i letnim Łepkowski omawiał zagadnienia w ramach zajęć zatytułowanych – Wiadomości wstępne z Archeologii sztuki średniowiecznej, Charakterystyka stylów średniowiecznych: budownictwa, rzeźby i malarstwa oraz Rzecz o zabytkach słowiańskich przedchrześcijańskich i najdawniejszych polskich. Wykłady te odbywały się podczas około 60 spotkań w ciągu jednego. W ramach wprowadzenia do archeologii przedstawiany był zakres i definicja tej dyscypliny i jej miejsce w grupie nauk historycznych. Znaczna część wykładów poświęcona była historii sztuki i naukom pomocniczym historii – sfragistyce, heraldyce, numizmatyce. Łepkowski mówił też o bibliotekoznawstwie i muzealnictwie, w tym o kwestiach dotyczących wystawiennictwa. Tematyka wykładów objęła również historię archeologii, historię sztuki średniowiecznej i architektury, konserwatorstwo zabytków. Łepkowski uczył o mitach, podaniach ludowych, odczytywaniu runów, przybliżał epigrafikę i kartografię archeologiczną. Archeologia pradziejowa stanowiła trzecią część jego wykładów.

W 1865 roku Łepkowski, będąc już docentem, uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora. Rok później został profesorem nadzwyczajnym „archeologii sztuki średniowiecznej w zastosowaniu do zabytków słowiańskich i polskich”. Wtedy też utworzono dla niego katedrę archeologii. Była to pierwsza polska katedra tej dyscypliny. Nie oznaczało to jednak jeszcze pełnej stabilizacji na uniwersytecie – profesury nadzwyczajne powoływane były czasowo i nie zawsze wiązały się ze stałym etatem. W 1867 roku Józef Łepkowski – na mocy decyzji Senatu Akademickiego UJ i po uzyskaniu zezwolenia z Ministerstwa Wyznań i Oświecenia w Wiedniu – utworzył na Uniwersytecie Jagiellońskim Gabinet Archeologiczny. W jego zbiorach, obok zabytków pradziejowych, znalazły się także dzieła sztuki, przedmioty pamiątkowe, a także rękopisy i druki. Łepkowski prowadził w Gabinecie Archeologicznym zajęcia dla studentów, umożliwiając im bezpośredni kontakt zabytkami.

W 1870 roku Łepkowski rozpoczął starania o przyznanie mu profesury zwyczajnej. Wspierał go w tym profesor Józef Szujski, jeden z twórców krakowskiej szkoły historycznej, który wystąpił z wnioskiem o zmianę katedry Łepkowskiego na stałą. Sprawy tej nie udało się jednak wówczas załatwić pomyślnie. Dopiero kiedy w sierpniu 1875 roku Namiestnictwo we Lwowie przedłożyło Ministerstwu Wyznań i Oświecenia w Wiedniu wniosek Wydziału Filozoficznego UJ o mianowanie Łepkowskiego profesorem zwyczajnym i utworzenie dla niego stałej katedry, sprawę rozpatrzono w Wiedniu pozytywnie. Najpierw – w 1875 roku – Łepkowski otrzymał profesurę zwyczajną, a w roku 1876 katedra archeologii otrzymała status katedry stałej. Wykłady Łepkowskiego nadal obejmowały zagadnienia dotyczące nie tylko archeologii pradziejowej, ale także historii sztuki, architektury i rzemiosła, konserwatorstwa zabytków i muzealnictwa.

Zajęcia ze studentami prowadził na Uniwersytecie Jagiellońskim niemal do końca życia. W ostatnim roku jego życia, w jego zastępstwie wykłady wygłaszał już jednak historyk sztuki, profesor Marian Sokołowski. Na emeryturę Łepkowski przeszedł dopiero pod koniec 1893 roku. Grono profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego wnioskowało wówczas o przyznanie mu w uznaniu zasług najwyższego możliwego uposażenia. Józef Łepkowski zmarł 27 lutego 1894 roku. Jego śmierć wyznaczyła koniec pierwszego etapu w dziejach polskiej archeologii uniwersyteckiej.