17 sierpnia 1852 roku na odbywającym się w Dreźnie walnym zgromadzeniu niemieckich stowarzyszeń historycznych i starożytnych, frankoński szlachcic Hans von und zu Aufseß (1801–1872) ogłosił „utworzenie muzeum germańskiego”. Pomysłodawca już od lat 30. XIX wieku zabiegał o powstanie muzeum historii Niemiec. W latach 1832–1834 udostępnił publiczności w Norymberdze swoją prywatną kolekcję archiwaliów, dokumentów i zabytków niemieckich, posługując się nazwą „ogólne niemieckie muzeum zabytków narodowej historii, literatury i sztuki” (allgemeines deutsches Museum für Denkmäler der vaterländischen Geschichte, Literatur und Kunst). Jednocześnie pracował nad koncepcją muzeum jako „zjednoczenia źródeł literackich i artystycznych”.

Wg statutu z 1852 roku celem Germańskiego Narodowego Muzeum było:

1. 1. stworzyć uporządkowane, generalne repertorium całego materiału źródłowego dla niemieckiej historii, literatury i sztuki, tymczasowo ograniczonego do roku 1650;

2. 2. w tym celu założyć muzeum, składające się z archiwum, biblioteki, kolekcji sztuki i starożytności, głównie z kopii przedmiotów z innych muzeów;

3. 3. poprzez odpowiednie rozmieszczenie i opracowanie uczynić je ogólnodostępnym i użytecznym;

4. 4. upowszechniać gruntowną wiedzę o historycznych, literackich i artystycznych warunkach niemieckiej przeszłości poprzez publikację materiałów źródłowych i podręcznych wydawnictw.

Aufseß opisał również bardzo szczegółowo, jak należy uporządkować przedmioty (lub ich wizerunki, odpisy, kopie). Kluczem do jego systematyki był związek przedmiotu z historią (miejscem, osobą lub wydarzeniem z przeszłości) lub warunkami dawnego życia (duchownymi lub materialnymi). Aufseß wyróżnił ponad sto kategorii przedmiotów, jednocześnie zakładając, że każdy obiekt można dopasować do kilku pojęć. Większość kategorii można było zapełnić jedynie odpisami archiwalnych dokumentów lub kopiami wizerunków przedmiotów.

Muzeum w Norymberdze wyróżniało się:

1. 1. Zainteresowaniem kulturą i historią szeroko pojętego obszaru niemieckojęzycznego.
   Do muzeum trafiały przedmioty nie tylko z państw niemieckich, ale również z Austrii, Szwajcarii, Alzacji, obszarów zamieszkałych przez Niemców w Europie Środkowej i Wschodniej (kraje nadbałtyckie, Rumunia itp.).
   W muzeum można było obejrzeć na przykład sąsiadujące ze sobą odlewy gipsowe średniowiecznych drzwi brązowych z katedr w Augsburgu, Hildesheim, Nowogrodu Wielkiego i Gniezna, porównując w ten sposób dzieła z różnych średniowiecznych warsztatów niemieckich.
2. 2. Powszechnym wykorzystywaniem odlewów gipsowych, rycin, grafik, fotografii i galwanoplastyki.
   W założeniu von Aufseßa muzeum miało stanowić z jednej strony instytucję badawczą, prowadzącą badania nad kulturą niemiecką. Do dyspozycji badaczy był m.in. pokaźny zbiór wizerunków zabytków tzw. Bilderrepertorium, w 1865 roku liczył on prawie 40 000 reprodukcji (rysunków, grafik, litografii, fotografii). Z drugiej zaś strony, kolekcja miała być muzeum nadrzędnym nad innymi niemieckimi zbiorami. Aby zrealizować postulowany status zbiorów, norymberskie muzeum musiało zaopatrzyć się w kopie przedmiotów z innych muzeów, budowli, kościołów i pałaców z obszaru niemieckojęzycznego.
3. 3. Germanisches Nationalmuseum było pierwowzorem muzeów kulturalno-historycznych w Niemczech. Na takie kolekcje, podobnie jak w Norymberdze, składały się wszelkie ślady kultury niemieckiej od czasów prehistorycznych po współczesność.

Początkowo podstawę zbiorów muzeum stanowiła kolekcja pomysłodawcy Hansa von und zu Aufseßa. Kolejne dary wpływały od osób prywatnych, rządów państw niemieckich oraz samorządów lokalnych. Prawdziwy rozkwit kolekcja zaczęła notować po zjednoczeniu Niemiec oraz uzyskaniu stałej dotacji od rządu centralnego w Berlinie.

Do 1857 roku prowizoryczną siedzibą muzeum była jedna z baszt murów miejskich Norymbergi (Tiergärtnertor), na której czterech piętrach znalazły się: sala broni (Waffenhalle) na pierwszym piętrze, sala obrazów (malarstwo tablicowe, dzieła sztuki średniowiecznej i renesansowej) na drugim piętrze, trzecie piętro zajęły różnego rodzaju starożytności (instrumenty muzyczne, przyrządy naukowe, wyroby rzemiosła artystycznego), czwarte piętro zaś galeria obrazów (szkoły niemieckie od XII do XVII wieku).

Następnie siedzibą muzeum stał się podarowany przez króla Bawarii były klasztor kartuzów.

Pierwsza ekspozycja zajmowała niewielką część kompleksu klasztornego. Jej głównym punktem był kościół poklasztorny, pełniący rolę „Kunsthalle”, gdzie znajdował się odlew tzw. lwa brunszwickiego (średniowieczny posąg ufundowany przez Henryka Lwa), kopie nagrobków Henryka Lwa i jego żony, odlewy popiersi Karola IV i jego rodziny z katedry św. Wita w Pradze oraz szereg innych kopii dzieł sztuki niemieckiej.

W małym krużganku i przylegającym do niego refektarzu znalazły się „Waffenhalle” i „Frauenhalle” – sala broni i sala kobiet, reprezentujące odpowiednio dawny świat mężczyzn (uzbrojenie) i kobiet (sprzęty i wyposażenie domu). W dawnej sali kapituły znalazły się „starożytności kościelne”.

Po 1870 roku zaczęto odnawiać kolejne części klasztornego kompleksu i tak w odnowionych krużgankach znalazła się kolekcja 250 odlewów grobowców niemieckich władców, dowódców i duchownych.

Do początku XX wieku niemiecka kultura prezentowana w Germanisches Nationalmuseum była kulturą dworów, rycerzy, szlachty oraz ośrodków miejskich. Zainteresowanie rozwojem wsi i kulturą ludową objawiło się dopiero w 1905 roku otwarciem działu strojów ludowych, w którym ustawiono 370 modeli przyodzianych w stroje odświętne, żałobne i dziecięce ze wsi od Dolnej Alzacji, po Pomorze i Siedmiogród.

Kolejni dyrektorzy Muzeum, z wykształcenia architekci, August von Essenwein w latach 1866–1892 oraz Gustav von Bezold w latach 1894–1920, położyli większy nacisk na kolekcjonowanie oryginalnych artefaktów.

Essenwein odchodził również od koncepcji historycznej prezentacji przedmiotów, rozmieszczanych w kontekście wymyślonej przez Aufseßa systematyki – skomplikowanej siatki setki kategorii, uporządkowanych wg powiązań historycznych. Podzielił on kolekcję na 32 działy, poczynając od architektury, rzeźby, malarstwa i grafiki.

Wyraźnie oddzielił w kolekcji zbiory o potencjale ekspozycyjnym (głównie oryginały, ale także repliki) oraz zbiory przeznaczone do badań (tutaj zazwyczaj kopie, odpisy oraz bogate archiwum wizualne, zbiór reprodukcji i wizerunków przedmiotów (Bilderrepertorium).

Essenwein podkreślał również obecność dzieł sztuki, architektury i rzemiosła w zbiorach muzeum. W jego koncepcji ekspozycja muzealna miała pokazywać nawet laikowi rozwój kulturalny i historyczny niemieckiego dziedzictwa, zaś profil zbiorów muzealnych zaczął zmierzać w stronę muzeum sztuki i muzeum rzemiosła artystycznego.