Fotograficzne wyprawy Albrechta Meydenbauera po wschodnich prowincjach Cesarstwa

W 1885 roku powstał Królewski Instytut Pomiarowy w Berlinie, na którego czele stanął architekt i inżynier Albrecht Meydenbauer (1834–1921). U podstaw działalności Instytutu stała opracowana przezeń metoda fotogrametrii, która polegała na połączeniu fotografii z miernictwem i opierała się na skonstruowanym przez Meydenbauera w 1867 roku aparacie fotograficzno-metrycznym, który pozwalał na bezpieczne i dokładne dokonywanie pomiarów budynku bez konieczności wspinania się po rusztowaniach. Pierwsze akcje dokumentacyjne podjęte przez Instytut były starannie przygotowywane, ich cele przemyślane, a od ich efektów zależał byt nowopowstałej jednostki. Co ważne, fotogrametria rozumiana była jako niezbędne narzędzie ochrony zabytków, a organizowane przez Instytut Wyprawy miały również ważne ideologiczne i symboliczne cele: określenie architektonicznego kanonu pruskiego dziedzictwa kulturowego oraz otoczenie go ochroną. To właśnie w  pierwszym okresie działalności Instytutu, Meydenbauer dwukrotnie wyprawił się do wschodnich prowincji pruskich i wykonał fotografie Malborka, Strzelna, Torunia, Inowrocławia i Poznania.

Pruski fotograf odwiedził:

• w 1885 roku Malbork i Strzelno
• na przełomie lipca i sierpnia 1887 roku Toruń, Inowrocław, Strzelno i Poznań.

O wyborze celów wypraw inwentaryzacyjnych Meydenbauera decydowała potrzeba renowacji zabytku i jego znaczenie dla pruskiego dziedzictwa kulturalnego. Istotna była również postawa miejscowych władz, których starania o zainteresowanie rządu w Berlinie stanem zabytkowej budowli niejednokrotnie trwały wiele lat.

Wyprawa Meydenbauera do Malborka była wynikiem działań pruskiego ministra kultury Gustava Heinricha Konrada von Goßlera (1838–1902). Postulował on wykorzystanie fotogrametrii w pierwszym rzędzie do dokumentacji obiektów o wyjątkowym znaczeniu dla kultury pruskiej. Jego pierwsze propozycje, przedłożone cesarzowi Wilhelmowi I, dotyczyły sporządzenia fotografii zamku w Malborku i kościoła mariackiego w Müllhausen w Turyngii.

Wybór Malborka wiązał się z rosnącym od początku XIX wieku znaczeniem krzyżackiej twierdzy w kulturze i historiografii pruskiej, później niemieckiej. Zbiegł się również w czasie z mianowaniem w 1882 roku na stanowisko kierownika Zarządu Odbudowy Zamku w Malborku Conrada Steinbrechta (1849–1923), autora koncepcji rekonstrukcji średniowiecznego zabytku. Sam Steinbrecht żywo zainteresował się metodą fotogrametrii. Aby zapoznać się z nią bliżej zamówił do zbiorów malborskiego zamku fotografie kościoła św. Elżbiety w Marburgu, wykonane przez Meydenabuera w 1883 roku i uznawane za pierwsze udane zdjęcia fotogrametryczne. Zachwycony nimi, Steinbrecht poparł starania ministra kultury Gustava Heinricha Konrada von  Goßlera o przyjazd Meydenbauera do Malborka. Meydenbauer wykonał na miejscu 102 negatywy fotogrametryczne, w tym 69 klisz ukazujących widoki zamku i 33 rejestrujących wnętrza zamkowe.

Przy okazji wyjazdu do Malborka Meydenbauer zatrzymał się w Strzelnie, aby sfotografować tamtejszą romańską rotundę św. Prokopa. Katastrofalny stan tego zabytku musiał wpłynąć na decyzję ministra von Goßlera o potrzebie jego udokumentowania. Minister dowiedział się o średniowiecznej budowli w 1884 roku. Wówczas na posiedzeniu Landtagu poseł Ignacy Zakrzewski (1823–1889), historyk i emerytowany podpułkownik armii pruskiej, apelował o odnowienie dwóch zabytków wielkopolskich (kościoła Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu i kaplicy św. Prokopa w Strzelnie). Stan tych budowli przykuwał uwagę polskich badaczy (najpierw krakowskiego historyka Józefa Łepkowskiego w czasie jego podróży po Wielkopolsce w 1863 roku, później członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) jednak ich apele nie wywarły większego wrażenia na lokalnych parafiach, zarządzających wymienionymi obiektami.

Zakrzewski w czasie swojej przemowy w parlamencie pruskim argumentował, że odnowienie rotundy w Strzelnie obiecał już król Fryderyk Wilhelm IV, zachwycony jej „bizantyńską kopułą”, natomiast kościół w Inowrocławiu wymaga odbudowy, gdyż tam w 1319 roku toczył się proces między Krzyżakami a królem polskim o Pomorze.

Argumentacja polskiego posła poskutkowała. Strzelno i Inowrocław znalazły się na trasie kolejnej podróży Meydenbauera. W 1887 roku jego głównym celem był Toruń. W drodze powrotnej sfotografował również ruiny romańskiego kościoła w Inowrocławiu, rotundę i kościół norbertanek w Strzelnie, ratusz i kościół dominikanów w Poznaniu, następnie udał się na Śląsk (Brzeg, Oleśnica, Świdnica).

Toruń przykuł uwagę władz w Berlinie w 1885 roku. Wówczas ukazała się książka wspomnianego wyżej Steinbrechta, poświęcona średniowiecznym zabytkom tego miasta. Dobrze udokumentowana źródłowo, bogato ilustrowana rycinami publikacja stanowiła pierwszy katalog zabytków Torunia i dokumentowała bogate średniowieczne dziedzictwo tego miasta.

Steinbrecht opisywał Toruń jako pierwszą znaczącą fundację zakonu krzyżackiego w Prusach, „najważniejszy most łączący zakon z Cesarstwem Niemieckim” („die wichtigste Brucke, welche den Orden in der Nothzeit mit seinen Hülfsquellen im deutschen Reiche verband”) oraz „najbogatsze znalezisko, jeśli chodzi o poszukiwanie wartości i istoty potęgi budowlanej tamtych czasów” („die ergiebigste Fundstätte ansprechen, wenn es gilt, Werth und Wesen der Bauthatigkeit jener Zeit”). Podkreślenie walorów artystycznych oraz historycznego znaczenia miasta w czasach krzyżackich zwróciło uwagę ministra kultury von Goßlera, a ponieważ część opisywanych przez Steinbrechta budowli (zwłaszcza pofranciszkański kościół Najświętszej Marii Panny) znajdowała się wówczas w opłakanym stanie, misją Meydenbauera było udokumentowanie wymagających renowacji zabytków.

Ten sam cel przyświecał mu w trakcie sporządzania fotografii kościołów w Inowrocławiu i Strzelnie. Z kolei wizyta Meydenbauera w Poznaniu odbyła się w czasie, gdy miasto wizytował konserwator zabytków w Prusach, Reinhold Persius (1835–1912). Jego przyjazd wiązał się przede wszystkim ze stanem poznańskiego ratusza, perły renesansowej architektury, który wymagał natychmiastowej renowacji. Zabiegali o to członkowie Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (Towarzystwo Historyczne Prowincji Poznańskiej), publikując krótkie teksty o wyjątkowej budowli w historycznym centrum miasta i starając się o jej objęcie opieką konserwatorską. Zadaniem Meydenbauera było udokumentowanie stanu budynku przed potencjalną renowacją.

Pierwsze akcje dokumentacji fotograficznej wybranych zabytków, przeprowadzone przez Meydenbauera w latach 1885–1887 we wschodnich prowincjach pruskich, wiązały się z zabiegami władz i polityków lokalnych o renowację starych budowli, ale także były wynikiem symbolicznego znaczenia wybranych obiektów dla kultury i historii Prus. Głównym celem dwóch pierwszych wypraw Meydenbauera na wschód były Malbork i Toruń, przedstawiane w ówczesnym piśmiennictwie jako krzyżackie twierdze o wyjątkowych artystycznych walorach. Niejako przy okazji Meydenbauer zatrzymał się w miejscach, w których znajdowały się obiekty w katastrofalnym stanie, o których renowację zabiegano w Berlinie od dłuższego czasu. W przeciągu kilku kolejnych lat rzeczywiście doszło do odnowienia lub odbudowy uwiecznionych na fotografiach Meydenabuera budowli.

Wysoka jakość wykonywanych przez Meydenbauera fotografii oraz ich niezaprzeczalny walor estetyczny sprawiły, że dyrektor powstałego na początku XX wieku w Poznaniu niemieckiego Kaiser-Friedrich-Museum postanowił zaprezentować je na wystawie. Ludwig Kaemmerer (1862–1938) planował zorganizować w lutym 1906 roku wystawę fotografii ukazujących zabytki Prowincji Poznańskiej, ale także regionów sąsiadujących (Prus Zachodnich, Śląska, Brandenburgii i Pomorza). Z katalogu Królewskiego Instytutu Pomiarowego Kaemmerer wybrał 57 dużych odbitek m.in. zabytków Wrocławia, Gdańska, Torunia, Oliwy, klasztorów Jerichow i Lehnin w Brandenburgii, Malborka oraz 47 małych odbitek m.in. Strzelna, Inowrocławia, Poznania, Brzegu, Królewca, Eldeny pod Greifswaldem. Zamiar ukazania zabytków Prowincji Poznańskiej pośród ważnych obiektów w innych prowincjach jednak się nie powiódł. Meydenbauer wyliczył koszt wykonania powyższych odbitek dla poznańskiego  muzeum na znaczną kwotę 15000 marek. Kaemmerer nie ustawał jednak w staraniach o sprowadzenie do Poznania odbitek z dokumentacyjnych wypraw Meydenbauera. Jesienią 1906 roku zakupił do zbiorów muzeum 26 dużych odbitek i 33 obrazy pomiarowe z Królewskiego Instytutu Pomiarowego. Miały one wejść w skład znajdującego się w bibliotece muzealnej zbioru dokumentacyjno-ikonograficznego.