Die österreichisch-ungarische Monarchie im Wort und Bild

Dnia 1 grudnia 1885 r. arcyksiążę Rudolf, następca tronu Austro-Węgier, wręczył uroczyście swemu ojcu, cesarzowi Franciszkowi Józefowi I, pierwszy zeszyt wydawnictwa zatytułowanego Die österreichisch-ungarische Monarchie im Wort und Bild („Monarchia austro-węgierska w słowie i obrazie”). Zainicjowane przez Rudolfa monumentalne dzieło, znane także jako Kronprinzenwerk („dzieło następcy tronu”), którego druk ukończony został w 1902 r., było najobszerniejszą i najkompletniejszą publikacją, przedstawiającą imperium Habsburgów oraz zamieszkujące je narody pod względem geograficznym, historycznym i etnograficznym.

Pierwotny zamysł Rudolfa, sformułowany w 1883 r. w toku dyskusji z bratem, arcyksięciem Janem Salwatorem, przewidywał wydanie dziesięciotomowej publikacji etnograficznej (jej tytuł miał brzmieć „Ethnographie Österreich-Ungarns im Wort und Bild”). Świetnie wykształcony i zainteresowany nauką następca tronu dostrzegał brak tego typu nowoczesnej encyklopedii, obejmującej wszystkie ludy wielokulturowej i zróżnicowanej pod każdym względem monarchii. Poświęcone poszczególnym narodom tomy miały ukazywać je „takimi, jakimi są”: od strony geografii, historii, religii, rozwoju społecznego, gospodarki, nauki, literatury, muzyki i sztuki, obyczajów, życia codziennego, wreszcie pozycji w państwie. Wydawnictwu przyświecał przy tym określony cel polityczny, wyrastający z liberalnych przekonań Rudolfa i żywionych przez niego obaw o trwałość monarchii, zagrożonej przez napięcia i konflikty na tle narodowościowym. Etnograficzne, naukowe podejście miało być gwarancją wolnego od uprzedzeń, obiektywnego przedstawienia ludów Austro-Węgier i przyczynić się do lepszego, wzajemnego poznania, co z kolei wzmocniłoby solidarność pomiędzy nimi i pozwoliło dostrzec wspólne wartości i elementy jednoczące, takie jak dynastia i państwo. Dzieło miało być więc swoistą deklaracją polityczną arcyksięcia na rzecz równouprawnienia narodów w ramach jednego organizmu państwowego.

Szczegółowy projekt następca tronu opracował w kręgu zaprzyjaźnionych, wyznających podobne poglądy intelektualistów, przy czym jego pierwotny plan uległ pewnym modyfikacjom. Przede wszystkim zamiast podziału na tomy odpowiadające poszczególnym grupom etnicznym, zdecydowano się uporządkować materiał według wchodzących w skład państwa królestw i krajów koronnych, z uwzględnieniem okupowanej od 1878 r. Bośni i Hercegowiny. Ponadto, ze względu na status Węgier w ramach dualistycznej monarchii zdecydowano się powołać dwa równoległe zespoły redakcyjne i wydawać dzieło w dwóch wersjach językowych, niemieckiej i węgierskiej. Redakcja w Wiedniu odpowiedzialna była za przygotowanie tomów dotyczących ziem Przedlitawia (austriackich), a w Budapeszcie – za opracowanie krajów korony św. Stefana (wydaniem tomu o Chorwacji i Slawonii zajęła się utworzona specjalnie w tym celu redakcja w Zagrzebiu). Wprawdzie pożądany przez następcę tronu, unifikacyjny charakter dzieła uległ w ten sposób pewnemu osłabieniu, jednak już samo przyjęcie struktury opartej na jednostkach politycznych nadawało mu wymiar państwowy. Zaproponowano ponadto jednolity schemat prezentacji każdego z krajów: na początku opis warunków geograficznych, następnie historia, antropologiczno-etnograficzny opis występujących na danym terytorium grup etnicznych (cechy fizyczne ludności, zwyczaje, kostiumy, gospodarka i przemysł domowy), wreszcie dzieje literatury, muzyki i sztuk plastycznych. Ponieważ publikacja przeznaczona była dla szerokich kręgów społeczeństwa, artykuły miały być pisane językiem popularnym i pozbawione aparatu naukowego. Jednakowy dla wszystkich tomów i dla obu wersji językowych miał być także sposób wykonania ilustracji, które miały być wydrukowane jako drzeworyty. O wyborze tej właśnie metody – oprócz kryteriów ekonomicznych i technologicznych (możliwość jednoczesnego druku obrazu z tekstem) – zdecydowały także względy estetyczne. Dzięki jednolitej technice reprodukcyjnej, ilustracje, których podstawą były dzieła wykonane w rozmaitych technikach (rysunki, akwarele, szkice olejne, fotografie), tworzyły spójną artystycznie, malowniczą całość. Biorąc pod uwagę szeroką tematykę wydawnictwa, ryciny były bardzo zróżnicowane pod względem gatunkowym: były wśród nich krajobrazy, weduty, sceny historyczne i rodzajowe, portrety, typy ludowe, widoki budowli, reprodukcje dzieł sztuki czy nawet przedstawienia alegoryczne lub motywy heraldyczne, często dekorujące winiety.

Proces wydawniczy Kronprinzenwerku wymagał ogromnej mobilizacji, doskonałej organizacji oraz kilkupoziomowego zarządzania. Nad całością przedsięwzięcia (w szczególności nad zgodnością treści wersji niemieckiej i węgierskiej) czuwała Rada Dyrekcyjna. Dla każdej z wersji językowych powołano odrębny Komitet Redakcyjny, odpowiedzialny za gromadzenie i redakcję tekstów, oraz Komitet Artystyczny, którego zadaniem był wybór ilustracji. Na czele redakcji niemieckiej stali kolejno profesor literatury niemieckiej Joseph von Weilen i historyk Heinrich von Zeissberg, węgierskiej przewodniczył pisarz i poeta Mór Jókai. Zgodnie z intencją arcyksięcia Rudolfa, który aż do tragicznej śmierci w 1889 r. mocno angażował się w prace redakcyjne, autorzy tekstów i ilustracji do poszczególnych tomów pochodzili najczęściej z krajów, którym tomy te były poświęcone. Ogółem w 24 tomach dzieła znalazło się 587 artykułów pióra 432 autorów oraz 4529 ilustracji (w tym 19 barwnych) dostarczonych przez 264 artystów. Wydawnictwo ukazywało się w zeszytach na zasadzie subskrypcji, regularnie dwa razy w miesiącu, a po ukończeniu każdego tomu subskrybenci mogli zamówić dodatkowo oprawę z tłoczonym herbem monarchii, w trzech wersjach: luksusową czerwono-złotą, tańszą zieloną i najtańszą – szarą. Za druk edycji niemieckiej odpowiadała c. k. Drukarnia Dworska i Państwowa w Wiedniu, a węgierskiej – Królewska Drukarnia w Budapeszcie. Wykonaniem klisz do ilustracji zajmowały się pracownie drzeworytnicze, specjalnie utworzone przy obu drukarniach, pod kierownictwem odpowiednio Wilhelma Hechta i Gustava Morellego.

Dziewiętnasty tom encyklopedii, zresztą jeden z najobszerniejszych, poświęcony został Galicji. Rozpoczęcie jego druku (pierwsze zeszyty ukazały się w 1895 r., a całość wydano z datą 1898 r.) poprzedziły kilkuletnie przygotowania, w które zaangażowali się przedstawiciele najwyższych władz. Na zaproszenie arcyksiężnej wdowy Stefanii, która po śmierci Rudolfa objęła patronat nad wydawnictwem, do Rady Dyrekcyjnej w 1892 r. wstąpił Filip Zaleski, ówczesny minister do spraw Galicji w rządzie austriackim. Jak wynika z doniesień prasowych, pod jego przewodnictwem w siedzibie Namiestnictwa we Lwowie odbywały się narady, podczas których zajmowano się m.in. zakresem tematycznym tomu i ustaleniem liczby ilustracji. Do napisania artykułów zaangażowano najwybitniejszych uczonych polskich i ukraińskich, m.in. Michała Bobrzyńskiego, Stanisława Smolkę, Józefa Majera, Stanisława Tarnowskiego, Emiliana Ogonowskiego, Ołeksandra Barwinskiego, Władysława Łuszczkiewicza, Mariana Sokołowskiego, Władysława Łozińskiego, Jana Bołoza Antoniewicza, Włodzimierza Dzieduszyckiego i Juliusza Leo. Zebrane w tomie artykuły – zgodnie z ideą przewodnią dzieła – odzwierciedlały etniczne i kulturowe zróżnicowanie Galicji: w najobszerniejszym dziale etnograficznym (Volkskunde) omówienia doczekały się wszystkie zamieszkujące ją nacje: Polacy, Rusini, Żydzi, Ormianie i Niemcy. Niektóre zagadnienia po raz pierwszy otrzymały syntetyczne ujęcie – przede wszystkim była to prehistoria, opracowana przez archeologa i konserwatora Włodzimierza Demetrykiewicza. Dla konserwatywnych elit galicyjskich „własny” tom w ramach Kronprinzenwerku był kolejną – obok organizowanej w tym samym czasie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie (1894) – okazją do prezentacji bogatego dziedzictwa i potencjału gospodarczego kraju, a przy tym zamanifestowania lojalności wobec monarchii. Wielu z wymienionych autorów (np. Sokołowski, Antoniewicz, Łoziński) brało zresztą udział w organizacji lwowskiej ekspozycji. Najprawdopodobniej także wykorzystany w publikacji materiał ilustracyjny w pewnej części powstał w związku lub podczas trwania wystawy. Niezależnie od tego, do pracy nad oprawą artystyczną tomu zaproszono m.in. malarzy Zygmunta Ajdukiewicza, Romana Kochanowskiego, Juliana Fałata, Walerego Eljasza-Radzikowskiego i Kazimierza Pochwalskiego, a także uznanego architekta Juliana Zachariewicza. W rozdziałach etnograficznych wykorzystano ponadto fotografie typów ludowych Ignacego Kriegera oraz amatorskie zdjęcia ukraińskiego etnografa Wołodymyra Szuchewycza. Na podstawie fotografii (m.in. Kriegera, Edwarda Trzemeskiego, Ludomira Koehlera) powstało również wiele zamieszczonych w tomie drzeworytów ukazujących zabytki architektury i dzieła sztuki.

Sformułowane przez następcę tronu założenia ideowe „Monarchii austro-węgierskiej w słowie i obrazie” udało się wydawcom zrealizować tylko częściowo.

O ile w trzynastu tomach dotyczących krajów austriackich zasadniczo przestrzegano opisanego wyżej schematu porządkowania treści i dbano o wyważenie proporcji w charakterystyce poszczególnych narodów (tom o Galicji może tu służyć jako dobry przykład), o tyle osiem tomów przygotowanych w Budapeszcie odznaczało się odmienną konstrukcją, prezentując Węgry zasadniczo jako kraj unitarny, a niewęgierskim mniejszościom poświęcając niewiele miejsca. W obu edycjach spotkać można wyrażane przez niektórych autorów poglądy o zacofaniu i kulturowej niższości niektórych grup etnicznych, a miejscami do głosu dochodzą związane z nimi stereotypy i uprzedzenia. Można to łatwo zaobserwować np. w charakterystyce Romów w tomie poświęconym Bukowinie, czy Rusinów w jednym z tomów „węgierskich”. W odniesieniu do Bośni i Hercegowiny otwarcie pisano o misji cywilizacyjnej, jaką prowadzić miały w tym kraju okupacyjne władze austriackie. Potencjalnym polem napięć mogły być też opracowania z zakresu historii sztuki, czego przykładem wyrażone w artykule Josepha Neuwirtha o sztuce średniowiecznych Czech poglądy o jej wybitnie niemieckim charakterze, kontrastujące z wolnym od tak jednoznacznych sądów omówieniem czeskiej sztuki nowożytnej pióra Karela Chytila, skądinąd czeskiego patrioty. Wbrew intencjom pomysłodawcy, Kronprinzenwerk w nieunikniony sposób ujawniał zatem kulturowe i społeczne nierówności pomiędzy narodami imperium Habsburgów, co szczególnie widoczne było w przypadku tomów poświęconych najbardziej peryferyjnym regionom. Nie mógł temu zapobiec naukowy charakter dzieła, ponieważ właśnie badania etnograficzne i historycznoartystyczne stały się w dziewiętnastowiecznej Europie ważnym elementem budowania tożsamości narodowych, zwłaszcza dla narodów pozbawionych państwowości.