Badania Akademii Umiejętności w Bilczu Złotym, d. pow. Borszczów

W XIX w. w majątku Sapiehów w Bilczu Złotym, w dawnym powiecie borszczowskim na terenie dzisiejszej Ukrainy, odkryto dwa stanowiska archeologiczne kultury trypolskiej – jedno w rozległej, wydrążonej w pokładach gipsowych jaskini Werteba, a drugie w pałacowym ogrodzie. Pierwsze badania przeprowadzono w jaskini. Zajął się nimi Adam Honory Kirkor (1819–1886), wileński archeolog, związany w tym okresie swojego życia z Krakowem. W latach 70. XIX wieku, delegowany przez Komisję Archeologiczną krakowskiej Akademii Umiejętności, Kirkor prowadził poszukiwania archeologiczne na terenie Podola i Pokucia. To właśnie w czasie jednej ze swoich wypraw, w 1876 roku, zwiedził fragment jaskini Werteba. Do Bilcza Złotego powrócił dwa lata później, w 1878 roku. Wtedy też podjął pierwsze, niewielkie prace wykopaliskowe. Do rozpoczęcia badań zachęcił go właściciel dóbr bilczańskich, książę Adam Sapieha. Kirkor założył kilka wykopów, dotarł na głębokość 5 m, ale nie udało mu się dotrzeć do dna jaskini. W paru miejscach natrafił natomiast na kostne szczątki ludzkie, a przy nich na fragmenty dużych, glinianych naczyń. Z jego inicjatywy wykreślono wówczas plan części jaskini. Po śmierci Kirkora, badania jaskini kontynuował w latach 1890–1892 – także z ramienia Akademii Umiejętności w Krakowie – Gotfryd Ossowski (1835–1897). Jego pierwsze prace w Bilczu Złotym miały charakter orientacyjny – ich celem było stwierdzenie, czy podjęcie wykopalisk w jaskini Werteba rokuje nadzieje na uzyskanie wyników naukowych. Właścicielem dóbr bilczańskich był wówczas książę Leon Sapieha.

W 1884 roku podczas prac ziemnych w parku pałacowym odkryto stanowisko „Ogród”, czyli pozostałości osady (uznanej początkowo za cmentarzysko). Było to drugie stanowisko kultury trypolskiej w Bilczu Złotym. Badania w parku pałacowym podjęte zostały jednak dopiero w 1889 roku. Do Bilcza Złotego przybył wówczas Edward Pawłowicz (1825–1909), kustosz działającego przy Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie Muzeum im. Książąt Lubomirskich. W trakcie jego prac wydobyto liczne fragmenty naczyń. Dalsze badania na tym stanowisku podjął rok później Gotfryd Ossowski. Towarzyszył mu w nich ówczesny właściciel Bilcza Złotego, Leon Sapieha. Badania w ogrodzie pałacowym kontynuowane były w roku następnym. Ossowski zapoznał się wtedy również z okolicą, a w końcu także przedsięwziął badania w jaskini Werteba. Wykonał też kolejną mapę jaskini. Ostatni sezon jego badań miał miejsce w roku 1892.

Kolejny badacz z ramienia Akademii Umiejętności – Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – przybył do Bilcza Złotego na zaproszenie księżnej Teresy z Sanguszków Sapieżyny, już po śmierci jej męża, Leona Sapiehy, a także po śmierci Gotfryda Ossowskiego. Badania rozpoczął w 1898 roku od zapoznania się z wnętrzem jaskini. Demetrykiewicz zaobserwował w północnej części jaskini, na badanym już wcześniej obszarze, korytarze i groty, które nie były zamieszkane przez człowieka w czasach prehistorycznych. Znalazł również ślady ognisk, szkielety ludzkie i kości zwierzęce, a także ceramikę, gliniane figurki przedstawiające postaci ludzkie i zwierzęce, oraz narzędzia krzemienne i kościane. To w czasie tych pierwszych badań znalazł słynną płytkę kościaną z rogami wołu. W 1898 r. prowadził również wykopaliska na stanowisku w ogrodzie pałacowym. Sprostował wtedy błędną teorię Ossowskiego, który pozostałości osady uważał za cmentarzysko grobów ciałopalnych. W czasie pobytu w dobrach książąt Sapiehów wiele czasu poświęcał także na pracę w magazynie, gdzie zajmował się „szczegółowym rozpatrywaniem zabytków” pochodzących z wcześniejszych badań. Pozyskiwane zabytki przechowywane były początkowo w oranżerii pałacowej, zamienionej na ten czas w magazyn i pracownię konserwacji, w której klejono i uzupełniano potłuczone naczynia. W pałacu zorganizowano też małą salę wystawową, w której eksponowano najlepiej zachowane przedmioty. Sama jaskinia również była udostępniona zwiedzającym, a nad wejściem do niej wzniesiony został drewniany budynek.

Kolekcja zabytków archeologicznych z Bilcza Złotego została w 1904 roku ofiarowana przez Teresę Sapieżyna Akademii Umiejętności w Krakowie. Sapieżyna zastrzegła, że miała ona tworzyć w Muzeum odrębny zbiór, osobno skatalogowany i eksponowany w specjalnie na ten cel przeznaczonej sali. Przy ekspozycji miał zostać umieszczony portret Leona Sapiehy oraz upamiętniający ofiarodawców napis: „Zbiór wykopalisk z Bilcza Złotego imienia Książąt Leona i Teresy Sapiehów”.

W latach 1904 i 1906 Demetrykiewicz przyjeżdżał do Bilcza Złotego, aby kontynuować badania, porządkować materiały i przygotowywać je do przekazania do Krakowa. W 1904 roku do Akademii Umiejętności przywieziono pięćdziesiąt skrzyń z zabytkami pochodzącymi głównie z badań Ossowskiego, a w 1907 r. czterdzieści skrzyń z materiałami z badań Kirkora i Demetrykiewicza.

Akademia Umiejętności zobowiązała się do konserwowania zbiorów, które wkrótce po przywiezieniu do Krakowa miały zostać opracowane i opublikowane. Brak pracowników i miejsca w muzeum sprawiły, że zobowiązania te nie zostały wówczas dopełnione. Ta największa i  najwspanialsza kolekcja zabytków kultury trypolskiej w polskich zbiorach została w pełni opracowana naukowo na początku XXI wieku.