Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego Wzory sztuki średniowiecznej

Wzory sztuki średniowiecznej  i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce / Monuments du moyen-age et de la renaissance, dans l’ancienne Pologne depuis les temps les plus recules jusqua la fin du XVII. siècle to monumentalne wydawnictwo poświęcone najwspanialszym dziełom sztuki sakralnej i świeckiej, ważnym dla historii sztuki Europy Wschodniej, związanym z dziejami Polski. Ukazywało się w latach 1853–1869. Jego autorami byli hrabia Aleksander Przezdziecki (1814–1871), znany badacz źródeł historycznych i starożytnik oraz baron Edward Rastawiecki (1805–1874), autor słynnych Słowników malarzy i rytowników polskich, znakomity znawca sztuki, współpracownik Biblioteki Warszawskiej.

Wzory sztuki średniowiecznej… ukazywały się w zeszytach, w wersji dwujęzycznej (po polsku i francusku), z bogatymi ilustracjami wykonanymi techniką chromolitografii, w której każdy kolor na wielobarwnej odbitce uzyskiwany był z innej płyty litograficznej. Ilustracje, wykonane przez cenionych artystów, przygotowywane były do druku początkowo w Paryżu, w pracowni litograficznej Josepha Lemerciera (1803–1887), a następnie w Zakładzie Chromolitograficznym, założonym w Warszawie przez jego ucznia, rysownika, litografa i fotografa Maksymiliana Fajansa (1825–1890). Wydawnictwo objęło trzy serie. Pierwsza, publikowana była w Paryżu i w Warszawie w latach 1853–1855, druga i trzecia natomiast już tylko w Warszawie, w drukarni Józefa Ungra (1817–1874), w latach  1855–1858 i 1860–1869. Pierwsze dwie serie składały się z 48 zeszytów z 97 tablicami chromolitograficznymi. Trzecia, ukazująca się w trudnych – z uwagi na powstanie styczniowe i jego konsekwencje –  czasach, zawierała już tylko 16 zeszytów z 32 chromolitografiami. Zapowiadanych kolejnych ośmiu nie udało się już opublikować.

Wiele pracy wymagało samo wytypowanie przez autorów poszczególnych obiektów, które przechowywane były często w prywatnych lub kościelnych zbiorach, niedostępnych dla publiczności. Część tych artefaktów Przezdziecki wyszukał osobiście podczas swoich licznych podróży i kwerend, prowadzonych w różnych zbiorach, archiwach i bibliotekach. W tych celach wyprawiał się nie tylko na tereny Wielkopolski, Królestwa Polskiego czy Galicji, ale także do Francji, Niemiec czy Italii. Obiekty do kolejnych zeszytów wybierano także podczas organizowanych w Warszawie i Krakowie wystaw starożytności (szczególnie widoczne jest to w trzeciej serii Wzorów…, w której omawiano szereg obiektów prezentowanych na krakowskiej wystawie starożytności).

Autorami większości tekstów byli Aleksander Przezdziecki i Edward Rastawiecki. W trzeciej serii wspomagali ich także inni autorzy – specjaliści od poruszanych zagadnień. Artykuły (czy niekiedy noty) towarzyszące każdej z chromolitografii, zawierały zwykle opis prezentowanego obiektu i jego historię, wiadomość o miejscu przechowywania, a często także dodatkowe informacje. Niekiedy prezentowany obiekt stawał się pretekstem do omówienia szerszego zagadnienia. I tak na przykład ilustracji szesnastowiecznego, kunsztownie wykonanego krzesła towarzyszyło przedstawienie dziejów krakowskiego Bractwa Miłosierdzia, do którego zasobów ów mebel należał.

Po wybraniu poszczególnych obiektów, Przezdziecki i Rastawiecki wysyłali w teren uzdolnionych artystów, powierzając im zadanie wiernego odwzorowania wskazanych dzieł. W ich gronie znajdowali się malarz i rysownik Leon Dembowski (1823–1904), Ludwik Łepkowski (1829–1905), brat Józefa Łepkowskiego, dominikanin Jan Drewaczyński (1826–?), Wojciech Gerson (1831–1907), artysta i pedagog, Walery Eljasz-Radzikowski (1840–1905), malarz i fotograf, popularyzator Tatr i Zakopanego, Karol Balicki (1820–1854), malarz i rysownik, Władysław Łuszczkiewicz (1828–1900) artysta, pedagog, historyk sztuki i konserwator zabytków, Bolesław Podczaszyński (1822–1876), architekt i kolekcjoner starożytności, a w niektórych wypadkach także sam Maksymilian Fajans. W Paryżu dla Wzorów rysunki wykonywali m.in. Charles Rossigneux (1818–1907), architekt i dekorator oraz Albert Racinet (1825–1893), ilustrator dzieł o ceramice, ornamentyce i kostiumach. W Dreźnie pracował Gustaw Adolf Halm (1819–1872), a w Kolonii Georg Osterwald (1803–1884). W 1853 roku Przezdziecki pisał do Rastawieckiego – „Nowe rysunki przybywają. Podczaszynski wykończył łańcuch złoty Zygmunta Augusta, a pracuje nad tarczą turkusami nabijaną (…). Potem przejdzie do ślicznej zbrojowni Gen. Krasiński[ego]. W Krakowie młodzi artyści nasi wyczerpują Skarbiec, Żebrawski miał przygotować pracę około Ołtarza P[anny] Maryi. Latem który z nich pojedzie do Gniezna i do Trzemeszna. W Królestwie są jeszcze do rysowania rzeczy w Wiślicy, Łęczycy, Słabnicy, Piotrawinie, Bodzęcinie, Kaliszu, itd. Nie zapominam o Wiedniu, Moskwie i Petersburgu”.

Wśród opisanych i odwzorowanych dzieł sztuki znalazły się obrazy (wyobrażenia świętych, portrety), fragmenty polichromii, wyroby złotnicze (kielichy, relikwiarze), wytwory rzemiosła artystycznego (kufle, flasze, puchary, meble), uzbrojenie, pamiątki związane z poszczególnymi osobami (tu na przykład czaszka królowej Ryksy, czyli Rychezy Lotaryńskiej, żony Mieszka II, z katedry w Kolonii), dzieła sztuki kamieniarskiej (grobowiec Bolesława Śmiałego w kościele w Ossiach na terenie Karyntii, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze krakowskiej), obiekty związane z urzędami (laska sądowa miasta Kurzelowa), z Uniwersytetem Jagiellońskim (berła Akademii Krakowskiej), zabytki cechowe (puchar krakowskiego cechu kapeluszników), a w końcu także zabytki archeologiczne (posąg Światowida, ceramika pradziejowa, artefakty z brązu). Łącznie ponad 130 rozmaitych obiektów, pochodzących nie tylko ze zbiorów z terenów wschodniej Europy, ale także z kolekcji przechowywanych w Paryżu, Wiedniu i Dreźnie.

Przezdziecki i Rastawiecki od samego początku chcieli, by ich monumentalne dzieło miało zasięg ogólnoeuropejski, publikowali je więc w dwóch językach – po polsku i po francusku. Ich cel został osiągnięty. Kolejne zeszyty trafiały do badaczy w całej Europie, a słowa zachęty i wyrazy uznania napływały do nich od członków towarzystw naukowych, a nawet od władców państw europejskich. Przezdziecki i Rastawiecki dzięki temu wydawnictwu zostali przyjęci do królewskiego Towarzystwa Starożytników Północy w Kopenhadze, a także do rosyjskich towarzystw naukowych. W 1858 Przezdziecki relacjonował ze stolicy Królestwa Prus: „(…) muszę donieść o wielkim sukcesie Wzorów w Berlinie. Przez Radziwiłłów ofiarowałem był piękny egzemplarz oprawny (…) Księciu Rejentowi. Księżna, która zna się bardzo na wszystkim, co jest piękne, była w zachwyceniu. Przedwczoraj zaproszony byłem na obiad do Księcia Rejenta. On sam i Księżna nie znajdowali dość pochwał nad wyborem i wykonaniem tablic. W liczbie zaproszonych osób (oprócz księcia Bogusława Radziwiłła, z którym przyjechałem) był Alexander Humboldt (…). On także bardzo podziwiał i wychwalał Wzory. Ale najwięcej unosił się nad niemi teraźniejszy Prezes Rady Ministrów Książę Hohenzollern Sigmaringen, który posiada piękny zbiór starożytności średniowiecznych i sam myśli o wydaniu dzieła w podobnym rodzaju. Słowem Wzory weszły w modę (…)”. Rok później nie mniejszą przychylność okazał autorom Wzorów władca Rosji, car Aleksander II. Wyraził on zgodę na udostępnienie im zbiorów przechowywanych w Moskwie i w zbrojowni cesarskiej w Czarnym Siole oraz  opublikowanie wybranych tam obiektów. Niestety plany odwzorowywania i publikowania z tych zasobów zostały zniweczone przez wybuch powstania styczniowego.