Albumy ubiorów / kostiumów polskich

Znaczenie i popularność dziewiętnastowiecznych poszukiwań dotyczących dawnych strojów polskich zaświadcza Encyklopedia staropolska Zygmunta Glogera, której wszystkie cztery tomy wypełnione są licznymi hasłami odnoszącymi się do ubiorów i ich elementów.

W haśle „ubiory” Gloger zaznaczał, że badania te są dalekie od ukończenia i że powinny się opierać na poszukiwaniach ikonograficznych:

„jeżeli o wyczerpującym dziele o ubiorach w Polsce marzyć jeszcze nie możemy, to należałoby tymczasem systematyzować do niego materiały, opracowując oddzielnie takie źródła jak: nagrobki, portrety olejne, kroniki, miniatury w dawnych rękopisach, pisarze różnych wieków, pamiętniki, źródła archiwalne, ryciny, źródła zagraniczne itd.”

Choć Gloger narzekał na brak kompendium ilustracyjnego dawnych ubiorów, tego typu publikacje ukazywały się już od początku wieku. Nawiązywały one do dobrze ugruntowanej nowożytnej tradycji wydawniczej i ikonograficznej ksiąg kostiumowych (Trachtenbuch, Libri di abiti). Na jej znaczenie zwracał uwagę nie tylko Gloger, ale też m.in. Stanisław Plater w Małej Encyklopedii Polskiej, który podkreślał ważną rolę nowożytnych wydawnictw jako źródeł ikonograficznych dla szerszych badań nad kulturą staropolską i szerzej – nad kulturą narodową. W XIX wieku wciąż mocne było przekonanie o znaczeniu stroju w określaniu właściwości danego społeczeństwa i narodu. Przykładowo, publicysta „Czasu” w 1857 roku zauważał:

„ubiór maluje tak dobrze wiek i ludzi, że z form jego można wnosić o stanie obyczajowym i umysłowym społeczności która go nosi, o jej charakterze, usposobieniu, słowem o jej moralnej stronie”.

Najstarsze dziewiętnastowieczne polskie księgi kostiumowe wydawane były w Paryżu pod nazwą albumu kostiumów polskich lub albumów polskich. Były to zbiory ręcznie kolorowanych rycin drukowanych w renomowanych zakładach graficznych z wykorzystaniem najnowszych technik reprodukcyjnych. Ukazywały całopostaciowe wizerunki przedstawicieli mieszkańców danego regionu, grupy etnicznej lub społecznej, których wyróżnikiem był charakterystyczny strój. W okresie nowożytnym tego typu ilustracje określano mianem sylwet (silhouettes), zaś w XIX wieku rozpowszechnił się termin typy. Pierwszy album kostiumów polskich został opublikowany w Paryżu na podstawie rysunków Jeana-Pierre’a Norblina na fali rozbudzonych oświeceniowych zainteresowań odległymi zakątkami świata i Europy. Choć była to praca raczej oparta na osiemnastowiecznych konwencjach niż na badawczej obserwacji kostiumu, to zawarte w jej ramach sylwety włościańskie (Chłop lubelski, Podlasianka czy Parobek krakowski) stanowiły już zapowiedź zainteresowań dziewiętnastowiecznych.

Les costumes du peuple polonais wydany w 1841 roku w paryskim zakładzie litograficznym przez dwóch emigrantów powstania listopadowego – Leona Zienkowicza i Jana Nepomucena Lewickiego – zawierał z kolei 40 litografii typów włościańskich z obszarów niemal całej Rzeczypospolitej, przemieszanych z typami wojskowymi. Wydawnictwo oparte było na rozpowszechnionym w XIX wieku przekonaniu o narodowym charakterze ubiorów. Jak pisali jego autorzy we wstępie: „kopiując strój chłopów polskich i podając go do wiadomości Europy, wierzymy, że wyjaśniamy za pomocą pędzla to, co pióro tak często starało się wyrazić: pierwotny, niezatarty charakter zwyczajów, które uczyniły polski naród niezniszczalnym”. Inne, wydane w Paryżu, wydawnictwo Lewickiego – Album polonais – oparte było na dogłębnych badaniach przeprowadzonych w bibliotece Władysława Czartoryskiego i poświęcone przede wszystkim strojom staropolskim.

Albumy kostiumów wydawane były zarówno z myślą o rynku europejskim, jak i polskim, a niektóre z nich ukazywały się w równoległych wersjach językowych. Miały one stanowić dopełnienie podobnych publikacji poświęconych strojom poszczególnych narodów, które popularne były w ówczesnej Europie. W szóstym tomie Auguste’a Racineta Le costume historique, wydanego w paryskim zakładzie Firmin et Didot w 1885 r. wielkiego ilustrowanego kompendium strojów na całym świecie, określanego przez krytyków mianem „niezwykłego zjawiska typograficznego” i „klejnotu obrazkowego”, znalazła się obszerna część dotycząca Polski. Racinet wykorzystał w niej m.in. omawiane tu albumy kostiumowe, a także liczne publikacje dotyczące strojów, które do tego czasu ukazały się w oficynach na ziemiach polskich, w tym Ubiory w Polsce od 1200 do 1765, czyli cykl kolorowanych litografii wykonanych na podstawie rysunków Jana Matejki z obrazów, historycznych publikacji, rycin i innych źródeł ikonograficznych. Obok podobnej publikacji Walerego Eljasza Radzikowskiego (Ubiory w Polsce i u sąsiadów) był to nie tylko najbardziej popularny polski dziewiętnastowieczny albumem kostiumowy, ale też kompendium wiedzy o historii i źródłach stroju narodowego / polskiego, który to termin obejmował tradycyjne ubiory wszystkich stanów i grup etnicznych.

Władysław Łuszczkiewicz w obszernej recenzji dzieła Racineta zwracał uwagę na niedokładność ilustracji i opisów dotyczących ubiorów polskich. Błędy wynikały przede wszystkim z wzorców, które stały się podstawą dla francuskiego badacza. Przykładowo: „Za całe źródło artystyczne dla ludu polskiego ma rysunki zeszłowieczne Norblina, pobieżnie szkicowane, dające dalekie odbicie prawdy stroju, ale jako typ nic nie znaczące”. Orędownikiem uwzględnienia stroju polskiego w monumentalnej pracy Racineta był Gustaw Pawłowski, polski emigrant w Paryżu i współpracownik wydawcy. To za jego sprawą Matejko dostarczył francuskiemu autorowi kolorowany egzemplarz swojej księgi kostiumowej, a tekst (mocno zresztą skrócony przez Racineta) przygotował Wojciech Gerson we współpracy z Bolesławem Łaszczyńskim. Równa uwaga nie została poświęcona strojom ludowym. Jak zauważał Łuszczkiewicz, trudno jednak było za to winić autora i jego współpracowników: „to już co prawda wina nasza żeśmy panu Racinetowi lepszych rysunków lub fotografii nie dsostarczyli”.

Sylwety kostiumowe i typy były ważnym elementem dziewiętnastowiecznych publikacji o charakterze ludoznawczym. Rycina z 40 sylwetami kostiumowymi nawiązująca do nowożytnych konwencji ilustracyjnych była jedyną ilustracją Ubiorów w Polsce Gołębiowskiego. Już pierwszy tom monumentalnego cyklu Kolberga zilustrowany był typami. Choć w Pieśniach ludu polskiego nie ma nawet słowa o strojach i ubiorach, kolorowane drzeworyty z typami stanowią w tej książce rodzaj równoległej, ilustracyjnej narracji. Zapowiedziane w prospekcie wydawniczym, spotkały się z życzliwym przyjęciem krytyków, którzy dostrzegli w nich wartość naukową. Współpracujacy z Kolbergiem Wojciech Gerson, wydał zaś w latach 1855-1859 cieszący się popularnością cykl barwnych litografii zatytułowany Costumes polonais. Typy i sylwety kostiumowe były również często reprodukowane w czasopismach ilustrowanych czy kalendarzach, zaś w ostatniej ćwierci XIX wieku stały się domeną fotografii. Typy Karola Beyera, Michała Greima czy Ignacego Kriegera reprodukowane były w publikacjach naukowych i popularnych czasopismach ilustrowanych, trafiały do zbiorów towarzystw naukowych i były popularnym przedmiotem kolekcjonerstwa. Przebijająca z recenzji Łuszczkiewicza świadomość niedostatku tego typu wizerunków podnoszona była często przez polskich krytyków i publicystów:

„Album kostiumów ludowych, i to kolorowanych, bo tu barwa i ozdoby ważną grają rolę, i wybitną stawiają cechę. Z nich często już na oko nawet zbadać już można charakterystykę właściwą. Tego oczekujemy od młodych naszych artystów, którym ani zdolności, ani zapału dla rzeczy ojczystych nie braknie”.