Współpraca Włodzimierza Demetrykiewicza i Mariana Wawrzynieckiego przy inwentaryzacji grodzisk galicyjskich w latach 1907–1911

W 1900 roku, podczas odbywającego się w Krakowie III Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, zaapelowano do badaczy pradziejów o zwrócenie uwagi na obiekty archeologiczne związane z okresem początków państwa polskiego.

Postulat podjęcia prac w tym zakresie adresowany był przede wszystkim do obecnego na zjeździe Włodzimierza Demetrykiewicza (1859–1937), archeologa i konserwatora zabytków, kustosza Muzeum Archeologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie, a kilka lat później także profesora archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Demetrykiewicz, prowadzący dotąd badania przede wszystkim na terenie wschodniej Galicji, w następnych latach część swoich naukowych wypraw poświęcił gromadzeniu i weryfikowaniu informacji o grodziskach zlokalizowanych na terenie historycznej Małopolski.

Prace te, przez kilka lat prowadzone w ramach wolnego czasu, w latach 1907–1911 przybrały charakter planowej, systematycznej akcji inwentaryzacyjnej. Jej zorganizowanie i wykonanie możliwe było dzięki współpracy Demetrykiewicza z warszawskim archeologiem amatorem, Marianem Wawrzenieckim (1863–1943).

Wawrzeniecki, artysta malarz, studiował w Szkole Rysunkowej Warszawskiej i w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza i Jana Matejki. Z zamiłowania był badaczem kultury dawnych Słowian. Swoje pierwsze poszukiwania prowadził w latach 90. XIX w. Począwszy od 1905 roku związany był z Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, w którym zajmował się Działem Archeologicznym. Przedsiębrał on archeologiczne poszukiwania przede wszystkim na obszarze Królestwa Polskiego, na terenie Kielecczyzny, lessów miechowskich i w okolicach nad Rawą i Radomką.

Wawrzeniecki już od lat 90. XIX wieku współpracował z Komisją Historii Sztuki Akademii Umiejętności w Krakowie. Wkrótce nawiązał też kontakty z patronującą badaniom archeologicznym Komisją Antropologiczną AU. Ścisłą współpracę z tą Komisją rozpoczął jednak w roku 1900, kiedy to nawiązał bliższe kontakty z Włodzimierzem Demetrykiewiczem (sekretarzem Komisji Antropologicznej AU i redaktorem jej wydawnictw). Współpraca badaczy trwała dwanaście lat. Demetrykiewicz na posiedzeniach Komisji Antropologicznej Akademii przedstawiał referaty Wawrzenieckiego, a potem przygotowywał je do druku w „Materiałach Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych”. W 1903 roku przyczynił się też do przyjęcia go do grona członków Komisji.

W 1907 roku Demetrykiewicz postanowił kontynuować rozpoczętą przez siebie we wcześniejszych latach weryfikację grodzisk w sposób systematyczny, w oparciu o zakrojony na dłuższy czas plan naukowy. Zamierzał skoncentrować się na trzech głównych zadaniach:

• badaniu grodzisk
• badaniu sztucznych nasypów (kopców i kurhanów) oraz innych obiektów,
• wraz ze sprawdzaniem informacji na ich temat, zebranych w dawniejszych latach.

Wtedy też, wraz z Wawrzenieckim, rozpoczął akcję weryfikowania i rejestrowania grodzisk z okolic Krakowa, Miechowa i Chrzanowa. W 1907 roku, pierwszym roku wspólnych prac, badacze wykonali pomiary i plany, a także przeprowadzili badania sondażowe grodzisk w Tyńcu, oraz w Płazie i Jaworznie. Badane obiekty datowali na okres wczesnego średniowiecza. Udali się także na znajdujące się w pobliżu stanowiska w Płazie wzgórze „Bukowica”, które przez miejscową ludność nazywane było grodziskiem, nie zdołali jednak stwierdzić, czy rzeczywiście było ono niegdyś miejscem umocnionym. W niepublikowanych sprawozdaniach Demetrykiewicza z prowadzonych przez niego badań, zachowały się opisy wszystkich tych obiektów. W tym samym roku, dzięki ich aktywności na terenie Galicji zachodniej znane już były grodziska w miejscowościach: Chełm i Łapczyca, Poznachowice, Bocheniec, Wielka Wieś, Zawada Lanckorońska, Naszacowice i Maszkowice, Tyniec, Płaza, Bukowica i Jaworzno, Grodzisko, Lubenia i Czudec. W 1908 roku badacze prowadzili badania rozkopanego wcześniej przez amatorów starożytności nasypu w Krakuszowicach. Natrafili w nim na ślady wskazujące, że mógł on pochodzić z czasów wczesnohistorycznych. Ponadto w Łapczycy przeprowadzili niewielkie wykopaliska na zwiedzanym już przez siebie wcześniej średniowiecznym grodzisku. Sąsiednie grodzisko, w Chełmie, ze względu na odkryte tam fragmenty ceramiki i gładzone narzędzia kamienne, datowali na epokę kamienia. W roku 1909 roku udali się do Czatkowic, dawny pow. Chrzanów. Pojechali też do Tarnowa, by zweryfikować przypuszczenia miejscowych uczonych o grodzisku na Górze św. Marcina, jednak w czasie poszukiwań nie znaleźli śladów tego obiektu. W roku następnym wybrali się do Jadownik Górnych, gdzie dokonali pomiarów i sporządzili plan grodziska na górze Bocheniec. Wspólne prace – w znacznie szerszym zakresie – prowadzili także w roku 1911. Udali się wtedy na tereny grodzisk w Zawadzie Lanckorońskiej, w Poznachowicach Górnych, i w Zgłobicach. Dokonywali oględzin, pomiarów i sporządzali plany. W trakcie wspólnych podróży Demetrykiewicz i Wawrzeniecki badali także szereg innych stanowisk archeologicznych.

Z biegiem czasu we współpracę badaczy zaczęły się jednak wkradać nieporozumienia i różnice zdań. Na przełomie 1911 i 1912 roku dwunastoletnia współpraca zakończyła się gwałtownym konfliktem i rezygnacją Wawrzenieckiego z członkostwa w Komisji Antropologicznej AU. U jego źródeł stał nieufny stosunek Demetrykiewicza do ruchu muzealnego na terenie Królestwa Polskiego, a także nieuznanie przez niego kontrowersyjnej koncepcji naukowej, opublikowanej przez Wawrzynieckiego w pracy pt. „Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaśniania niektórych przejawów w dziedzinie ludoznawstwa i archeologii przedhistorycznej”. Ostateczną kością niezgody, która doprowadziła do zerwania współpracy Demetrykiewicza i Wawrzenieckiego, była jednak interpretacja testamentu Zygmunta Glogera i kwestia podziału jego zbiorów.

Poza lakonicznymi komunikatami drukowanymi w sprawozdaniach z posiedzeń Komisji Antropologicznej AU, Włodzimierz Demetrykiewicz nie opublikował wyników swoich badań prowadzonych w tym okresie. Zachowały się one jedynie w notatkach. Opis wspólnej akcji weryfikacji grodzisk opublikował natomiast Marian Wawrzeniecki w broszurce „Porachunki z powodu odkryć przy mogile Wandy we wsi Mogiła pod Krakowem”. Ogłaszając go, był już jednak mocno skonfliktowany z Demetrykiewiczem i bardzo mu niechętny, przez co w swojej publikacji pomniejszył i zdeprecjonował jego udział w badaniach.

W Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie zachował się zbiór planów grodzisk, wykreślonych z dużym artyzmem przez Mariana Wawrzenieckiego. Rysowane w oparciu o podejmowane wspólnie badania, trafiały one do dokumentacji gromadzonej przez Włodzimierza Demetrykiewicza. Obecnie przechowywane są w teczkach katalogu stanowisk archeologicznych w Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Tam też zachowały się listy Wawrzenieckiego do Demetrykiewicza z lat 1900–1911. Kilkadziesiąt listów i kartek pocztowych Demetrykiewicza adresowanych do Wawrzenieckiego znajduje się natomiast w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, w Dziale Starych Druków i Rękopisów.