This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W Paryżu po upadku powstania listopadowego i fali popowstańczej emigracji zawiązały się pierwsze polskie organizacje kulturalne. W 1832 roku powstało Towarzystwo Literackie, w którego skład weszli m.in. członkowie warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z Julianem Ursynem Niemcewiczem na czele. W strukturze nowego stowarzyszenia wyodrębniono Wydział Statystyczny i Wydział Historyczny. Ostatecznie po wielu zawirowaniach w 1854 roku proklamowano powstanie polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, przy którym od 1838 roku funkcjonowała Biblioteka Publiczna Polska, z czasem przemianowana na Bibliotekę Polską w Paryżu.

Działalność Towarzystwa i Biblioteki w pierwszym okresie zależna była od mecenatu polskiej arystokracji. Towarzystwo w świetle prawa francuskiego nie miało osobowości prawnej, więc właścicielem biblioteki oficjalnie był Adam Jerzy Czartoryski, zaś jej siedziby – kamienicy przy Quai de Orléans w samym sercu Paryża – generał Władysław Zamoyski. Środowisko skupione wokół konserwatywnego, politycznego obozu emigracji, zwanego od paryskiej siedziby Czartoryskich Hôtel Lambert, czynnie (w tym finansowo) wspomagało funkcjonowanie biblioteki, towarzystwa i jego wydawnictw. W 1867 roku na mocy dekretu cesarza Napoleona III Towarzystwo Historyczno-Literackie zostało uznane za instytucję użyteczności publicznej, stało się oficjalnie właścicielem zbiorów biblioteki i jej siedziby, oraz uzyskało wsparcie finansowe administracji cesarskiej. Znaczne trudności finansowe, jakie spotkały bibliotekę i Towarzystwo po 1870 roku, sprawiły, że władze stowarzyszenia zdecydowały się na zawarcie układu z krakowską Akademią Umiejętności. W 1893 roku instytucja ta przejęła pieczę nad biblioteką i jej majątkiem, z zastrzeżeniem, że zbiory Towarzystwa muszą pozostać w Paryżu.

Od początku nadrzędnym celem Towarzystwa było konstruowanie „archiwum polskiego”, zwanego również „archiwum narodowym”. W jego skład miały wejść odpisy materiałów źródłowych, dotyczących Polski, znalezione w archiwach zagranicznych. Pierwotnie akcją gromadzenia śladów polskiej historii nakazywano również objąć „nagrobki, napisy pomnikowe, zbiory obrazów, starożytności etc.”. W statucie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w 1854 roku zaznaczono, że stowarzyszenie „opisuje i w rysunku przedstawia pomniki Polski dotyczące”. Jednakże w kolejnym statucie z 1866 roku słowa te już nie padły, zaś działalność Towarzystwa i działającej przy nim Biblioteki wyraźnie ograniczała się do dwóch głównych zadań: gromadzenia księgozbioru i polskiego archiwum.

W chwili otwarcia w 1838 roku biblioteka posiadała 2515 książek, 147 map, 29 medali, 8 odlewów, 23 monety oraz 309 grafik, portretów i obrazów. W 1893 roku, kiedy Towarzystwo zawarło umowę z krakowską Akademią Umiejętności, zbiory Biblioteki liczyły zaś: 42 000 tomów książek, ok. 30 000 rycin, 960 atlasów i map, 1306 medali.

Bardzo szybko okazało się, że głównym zadaniem należącej do Towarzystwa Biblioteki było udostępnianie książek polskim emigrantom, szukającym kontaktu ze słowem pisanym w rodzimym języku. Na księgozbiór składały się więc w dużej mierze współczesne polskie wydawnictwa. Profil ten nie odbiegał od innych paryskich bibliotek, zakładanych przez emigrantów z różnych części Europy. Mniejszość irlandzka miała swoją bibliotekę przy Collège des Irlandais, a na początku XX wieku swój księgozbiór założyli w Paryżu Ukraińcy (Ukraińska Biblioteka im. Symona Petlury).

Istnienie zbiorów rycin i numizmatów Towarzystwa Historyczno-Literackiego zależne było wyłącznie od donacji osób prywatnych. Jako jedni z pierwszych w 1839 roku sztychy darowali Towarzystwu Aleksander Rypiński i gen. Władysław Zamoyski, w 1842 roku gen. Karol Kniaziewicz. Jednak dopiero dwie późniejsze donacje znacznie powiększyły zbiory artystyczne Towarzystwa i zmieniły ich profil. W 1850 roku do Biblioteki włączono 10 tysięcy sztychów i numizmatów z kolekcji Macieja Wodzińskiego (1782–1848), polityka i senatora Królestwa Polskiego, który w 1831 roku osiadł w Dreźnie. Z kolei w 1869 roku 2300 rycin darował Bibliotece Charles de Montalembert (1810–1870), francuski pisarz i historyk, wspierający i sympatyzujący z polską emigracją.

Zbiory Wodzińskiego i Montalemberta składały się w znacznym stopniu z dawnej grafiki europejskiej. Zawierały częstokroć wybitne egzemplarze dawnego rytownictwa (grafiki Rembrandta, Albrechta Dürera, Hansa Baldunga Griena) i tym samym sprawiły, że zbiory Biblioteki Polskiej nabrały nowego charakteru i jakości. Wyraźnie wyodrębniła się w nich kolekcja dawnej grafiki europejskiej oraz zbiór ikonograficzny o tematyce polskiej.

Cała kolekcja (grafiki, rycin i rysunków) w połowie XIX wieku znajdowała się w tzw. Sali Wodzińskiego, przez dłuższy czas pozostając niezinwentaryzowaną i nieudostępnianą. W latach 1862–1863 Erazm Mułkowski dokonał pierwszego skatalogowania tych zbiorów. W jego spisie wyraźnie zarysowuje się podział na kolekcję artystyczną i kolekcję ikonograficzną. Ta pierwsza zajęła 6 klas w 12 klasowym podziale Mułkowskiego i zawierała prace szkół włoskiej, francuskiej, flamandzkiej, niemieckiej, angielskiej i polskiej. Na tę drugą składały się prace posegregowane w grupach: „Galerye, Gabinety, Muzea i wydania kompletne malarzy lub rytowników; kolekcja portretów; krajobrazy; architektura; uroczystości, obchody, emblemata oraz dzieła traktujące o sztuce i archeologii a opatrzone rycinami”. Na 27 000 obiektów 5687 stanowiły grafiki i rysunki polskie.

W latach 60. XIX wieku przeniesiono je do tzw. sali Szulca. Tam też kolekcje miały być udostępniane zainteresowanym, choć o ich faktycznej dostępności brak bliższych danych. O tym, że do kolekcji grafiki i rysunków nie przykładano w Bibliotece większej wagi, świadczy fakt, że na początku XX wieku w trakcie organizacji Muzeum Adama Mickiewicza półki ze zbiorami zasłonięto i zapomniano o nich. Niewykorzystanie potencjału badawczego, jaki oferowała tak znaczna kolekcja europejskiej grafiki, wynikało z nadrzędnej roli księgozbioru i jego udostępniania w działalności Towarzystwa i Biblioteki.

W 1926 roku zreorganizowano zbiory graficzne i rysunkowe Biblioteki Polskiej. Wydzielono wówczas ryciny autorów szkół obcych (32 594) i odesłano je do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W Paryżu został zbiór rycin i rysunków polskich, liczący 2005 portretów Polaków i 2349 prac o innej tematyce.