Zabytki protestanckie w Wielkopolsce

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Dawna kultura protestancka zaczęła przyciągać uwagę wielkopolskich starożytników w 1. poł XIX wieku. Początkowo tutejsi zbieracze przede wszystkim interesowali się starodrukami i rękopisami wielkopolskich protestantów, zwłaszcza braci czeskich, od XVI w. osiadłych w różnych miastach regionu (z gł. ośrodkiem w Lesznie). Najważniejsi miejscowi bibliofile Tytus Działyński (1796–1861) i Edward Raczyński (1786–1845) poszukiwali do swoich zbiorów wydania z miejscowych oficyn protestanckich. Ich bliski współpracownik, bibliotekarz poznańskiej Biblioteki Raczyńskich, historyk Józef Łukaszewicz (1799–1873) m.in. na podstawie tych źródeł opublikował książkę O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce (1835), a później również Dzieje kościołów wyznania helweckiego na Litwie (1842).

Tematyka kultury protestanckiej zagościła również na łamach „Przyjaciela Ludu”, ilustrowanego czasopisma, wydawanego w Lesznie przy współpracy Łukaszewicza i Raczyńskiego. Publikowano w nim informacje historyczne o braciach czeskich, dokumenty wielkopolskich kalwinów, rzadziej ilustracje tyczące się tej tematyki. Do wyjątków należała rycina przedstawiająca fasadę konsekrowanego w 1841 r. nowego kościoła gminy ewangelickiej w Poznaniu, wybudowanego wg projektu sławnego pruskiego architekta Karla Friedricha Schinkla.

Historia wielkopolskiego protestantyzmu jawiła się miejscowemu gronu starożytników jako ważny, wyjątkowy i atrakcyjny element lokalnego dziedzictwa. Rozwój takich miast jak Leszno pod rządami braci czeskich, wysoki poziom nauczania w ich szkołach, obecność w mieście myśliciela i reformatora pedagogiki Jana Amosa Komeńskiego, sprawiały, że kultura protestancka mogła stać się ważną częścią badań nad historią nowożytnej Rzeczypospolitej. Jeszcze w 1. połowie XIX wieku zabytków protestanckiej sztuki nie traktowano w kategoriach narodowościowych.

Sytuacja zaczęła zmieniać się w połowie XIX stulecia, kiedy protestantów jednoznacznie zaczęto identyfikować z Niemcami. Religia zaś stała się kolejnym elementem, obok narodowości, dzielącym mieszkańców Wielkopolski i prowadzącym do konfliktów, zwłaszcza w dobie Kulturkampfu. W latach 1815–1918 odsetek ludności protestanckiej w regionie wahał się w granicach 27–33 %. Gminy ewangelickie w Prowincji Poznańskiej szczególnie szybko rozrastały się na przełomie XIX i XX wieku.

Ważnym elementem kultury wielkopolskich ewangelików były wydawane przez poszczególne gminy czasopisma i gazetki. Wyróżniał się wśród nich wydawany od 1861 r. kalendarz „Evangelisches Jahrbuch für die Provinz Posen”. Jego pomysłodawcą i autorem większości tekstów był poznański kapelan wojskowy Tony Ottomar Bork. Obok właściwego kalendarza wydawnictwo zawierało zbiór różnych tekstów. Każdy tom był ilustrowany widokami nowych świątyń ewangelickich, budowanych w Prowincji Poznańskiej. Z czasem opisy budowy i uroczystości poświęcenia nowych kościołów ilustrowano fotografiami. Ilustracje te oprócz wzbogacenia tekstów o charakterze propagandowym (podkreślających powiększenie i rozrost gmin ewangelickich w prowincji), pełniły również ważną rolę w identyfikacji Niemców z ich miejscem zamieszkania.

Wraz z rozwojem w 2. połowie XIX wieku niemieckich badań nad historią sztuki wielkopolskiej, uwagę autorów zaczęły przykuwać zabytki kultur protestanckiego na terenie Prowincji Poznańskiej.

W pierwszym katalogu zabytków sztuki na terenie Wielkopolski, czyli publikacji Verzeichniss der Kunstdenkmäler der Provinz Posen Juliusa Kohtego, od 1891 r. konserwatora zabytków w Prowincji Poznańskiej, znalazły się bardzo skrupulatne opisy zabytków kultu ewangelickiego, nawet jeśli były to dzieła drugo- czy trzeciorzędne. Kohte był również autorem pierwszej publikacji poświęconej ewangelickim kościołom w regionie (Geschichte des protestantischen Kirchenbaus in die Provinz Posen, 1897).

Zabytki ewangelickie były w publikacjach niemieckich bardzo ważnym elementem historii lokalnej sztuki. Ludwig Kaemmerer (1862–1938), historyk sztuki, dyrektor niemieckiego Muzeum im. Cesarza Fryderyka w Poznaniu (Kaiser-Friedrich-Museum), a jednocześnie konserwator zabytków w prowincji oraz wykładowca na miejscowej Akademii Królewskiej, opublikował zarys historii sztuki w Wielkopolsce w popularyzatorskim, bogato ilustrowanym albumie Die wichtigste Baudenkmäler der Provinz Posen (1909). Podkreślał w nim wpływy niemieckie w sztuce polskiej i wielkopolskiej, a także opisał kościoły ewangelickie, m.in. w Bukowcu, Wschowie, Szlichtyngowej, Poznaniu.

Zabytkowe wyposażenie z ewangelickich kościołów wielkopolskich znalazło się również na ekspozycji działu kulturalno-historycznego poznańskiego Kaiser-Friedrich-Museum. Choć liczba zabytków pochodzących z kościołów katolickich i ewangelickich była zbliżona, to w muzealnej ekspozycji zdecydowanie faworyzowano te ostatnie. Ołtarz z kościoła w Zaborowie pod Lesznem oraz krucyfiks z Ostrowa dominowały w ekspozycji ściany południowej sali, w której prezentowano zabytki kulturalno-historyczne z Prowincji Poznańskiej.