Wzory
– Ewa ManikowskaWystawy światowe, krajowe i przemysłowe organizowane w 2. połowie XIX wieku były ważnymi przestrzeniami promocji i wymiany informacji na temat nowych wynalazków oraz trendów i stylów we wzornictwie przemysłowym i rzemiośle, których nośnikami były artefakty najczęściej określane w języku polskim mianem okazów oraz poświęcone im publikacje. Były to pierwowzory najnowszych wynalazków, próbniki nowych materiałów, prospekty, publikacje czy demonstracje ukazujące nowe zastosowania materiałów, technologii czy maszyn, wzorniki i okazy wyrobów manufaktur i przedsiębiorstw rzemieślniczych.
Wymiana informacji i promocja za pośrednictwem wystaw, kluczowa dla rozwoju przemysłu i rzemiosła w drugiej połowie XIX wieku miała charakter zarówno lokalny, jak i ponadregionalny i ponadnarodowy. W 1885 roku Bolesław Matuszewski (1856–1943/44) przedsiębiorca i fotograf, przyszły pionier kinematografii założył w Paryżu Compagnie International des Échantillons (Międzynarodowe Towarzystwo Okazów), które miało pośredniczyć między wynalazcami i fabrykantami z całej Europy i Ameryki w rozpropagowywaniu ich najnowszych wyrobów i wynalazków. Jak podkreślono w prospekcie informacyjnym Towarzystwa, w epoce rewolucji industrialnej efektywność i czas przepływu informacji były na wagę złota. Głównym przedmiotem pośrednictwa miały być próby, okazy, modele, oraz zaopatrzone w cenniki katalogi (w tym ilustrowane). Towarzystwo zastrzegało sobie prawo do jednego egzemplarza okazu, próbnika czy katalogu który miał stać się eksponatem stale rosnącej wystawy udostępnianej szerokiej publiczności w jego paryskiej siedzibie. Towarzystwo nieprzypadkowo powstało w tym samym roku, w którym w londyńskiej dzielnicy South Kensington zorganizowana została International Invention Exhibition (Światowa Wystawa Wynalazków) poświęcona rozwojowi przemysłu i rzemiosła od czasów ostatniej londyńskiej wystawy światowej (1862).
Okazy należały do najważniejszych eksponatów zakładanych w drugiej połowie XIX wieku muzeów przemysłowych.
U podstaw kolekcji South Kensington Museum znalazły się francuskie wyroby rzemiosła artystycznego zakupione na wystawie uniwersalnej w Londynie, zalążkiem kolekcji Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie były zakupy wyrobów manufaktur angielskich i francuskich na pierwszych wystawach światowych w Londynie (1851) i Paryżu (1868), zaś Muzeum Przemysłowego we Lwowie – przedmioty zakupione na wystawie światowej w Wiedniu (1873).
Muzea przemysłowe gromadziły systematyczne nie tylko wzorniki i próbniki materiałów i surowców koniecznych do produkcji rzemieślniczej i fabrycznej oraz najnowsze okazy najważniejszych europejskich manufaktur lub ich galwanoplastyczne, gipsowe, fotograficzne lub graficzne reprodukcje, ale także okazy lub kopie przedmiotów reprezentujących style dawnych epok lub style wytwórczości ludowej. Zbierane przez polskie muzea przemysłowe przedmioty historyczne, okazy ☛ przemysłu domowego oraz ich kopie określane były mianem wzorów, które odnosiło się do nadanej okazom w kontekście działalności tych instytucji funkcji: inspiracji dla współczesnych rzemieślników i fabrykantów oraz materiału dydaktycznego dla uczniów zakładanych przy muzeach szkół przemysłowych.
Doskonale ta nadrzędna funkcja kolekcji muzeów przemysłowych i organizowanych przez nie wystaw scharakteryzowana jest w „Odezwie Muzeum Przemysłowego we Lwowie” z 1892 r. dotyczącej organizacji wystaw specjalnych:
„Wystawy (…) nastręczają łatwiej możność oceniania dzieł sztuki z czasów minionych, które przedstawiając niejako żywą księgę swojego rozwoju, inspirują pracowników na polu sztuki nowymi pomysłami, a częstokroć pobudzają do odtworzenia rzetelnego piękna i charakterystyki utworów z epok dawniejszych, odpowiednio do potrzeb cywilizacji i dzisiejszego społeczeństwa”.
Rok wcześniej Muzeum zorganizowało konkurs na „projekty oryginalnych wzorów o charakterze rodzimym” adresowany do techników, artystów i rękodzielników krajowych. Mieli oni poszukiwać inspiracji w „zasobie motywów stylistycznych i ornamentacyjnych” zachowanych „w szczegółach architektonicznych i dekoracyjnych naszych starożytnych świątyń, zamków, pałaców, świątyń i chat wieśniaczych, w ich urządzeniu wewnętrznym, w zachowanych dotąd sprzętach zabytkowych i zwykłych, w tkaninach i haftach kościelnych, świeckich i ludowych”, a także w zbiorach krajowych bibliotek i muzeów.
Szczególnym rodzajem XIX-wiecznych wzorów były wydawane pod egidą muzeów przemysłowych eleganckie albumy chromolitograficzne i fotograficzne prezentujące wybór przedmiotów eksponowanych w muzeach i wystawach przemysłowych.
Wzornik drugiej połowy XIX wieku był wydawnictwem luksusowym, opartym na eksperymentach z technikami graficznymi, jego ważną cechą było oddzielenie części opisowej od ilustracyjnej. Za pierwsze tego typu wydawnictwo należy uznać „The Industrial Art of the Nineteeth Century” Matthew Dygby’ego Wyatta (1820–1877), architekta i sekretarza Uniwersalnej Wystawy Światowej. Ten ekskluzywny dwutomowy album wydany w latach 1851–1853 na 160 wypracowanych chromolitograficznych tablicach przedstawiał wybór przedmiotów eksponowanych w 1851 roku w Londynie, uporządkowanych wedle sekcji i zaopatrzonych w szczegółowe opisy. Dygby podkreślał we wstępie, iż doskonałe reprodukcje przeznaczone były jako wzory zarówno dla tych zainteresowanych przemysłem artystycznym, jak i dla praktyków. W obszernym postscriptum scharakteryzował też ważną cechę tego typu wzorników: prezentowany przezeń album miał być najwspanialszym wydawnictwem ilustrowanym chromolitograficznie, który jak dotąd się ukazał, sam w sobie dając świadectwo współczesnego rozwoju przemysłu i sztuki.
Wśród pierwszych inicjatyw wiedeńskiego c.k. Muzeum Sztuki i Przemysłu w Wiedniu było wydanie wzorników, m.in. albumu z reprodukcjami ornamentów wybranych z kolekcji tkanin średniowiecznych ofiarowanych Muzeum przez historyka sztuki i archeologa, Franza Bocka (1823–1899) oraz faksymile XVII-wiecznych wzorników tkackich. Oba te wydawnictwa wykonane zostały przy zastosowaniu techniki chromolitografii, oba oparte były na barwnych ilustracyjnych planszach, oba w centrum zainteresowania umieściły ornament. Ich adresatami byli fabrykanci i uczniowie szkół przemysłowych, którzy w historycznych wzorach ornamentów mieli szukać inspiracji, a także badacze i teoretycy.
Polskim przykładem tego typu wydawnictwa jest zawierający 100 fotograficznych tablic „Album dzieł sztuki zastosowanej do przemysłu z wystawy urządzonej przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa z 1881 roku” (1883).
Starannie wykonane barwne bądź fotograficzne plansze chromolitograficzne i fotograficzne wzorników nie traktowane były wyłącznie przez ich twórców jako szablon – te poświęcone historycznym artefaktom stanowiły (pojedynczo lub w sekwencji) swoisty argument ilustracyjny w refleksji nad historią stylu i ornamentu. Tego typu wydawnictwa należy więc czytać również jako ważny głos w refleksji teoretycznej nad sztukami dekoracyjnymi i ich przyszłością w dobie rewolucji industrialnej i mechanizacji.
Najsłynniejszym tak rozumianym wzornikiem XIX-wiecznym był wydany w 1856 roku w Londynie „The Grammar of Ornament” (Gramatyka ornamentu). Jego autor, Owen Jones (1809–1874), londyński architekt i projektant, znalazł się w tym okresie w samym centrum przemian związanych z funkcjonowaniem i instytucjonalizacją sztuk dekoracyjnych: był jednym ze współorganizatorów Uniwersalnej Wystawy Światowej, bliskim współpracownikiem Henry’ego Cole’a, założyciela londyńskiej School of Manufactures i przyszłego South Kensington Museum oraz projektantem niektórych wnętrz nowatorskiej siedziby tych instytucji. Wydany przezeń w 1842 roku we współpracy z zakładem litograficznym Day & Hadge, oparty na własnych inwentaryzacjach i pomiarach album „Plans, elevations, sections and details of Alhambra” (Plany, elewacje, przekroje i detale Alhambry) był pierwszym wydawnictwem chromolitograficznym w Zjednoczonym Królestwie i jednym z pierwszych poświęconych historycznej refleksji nad zagadnieniami ornamentu oraz jego współczesnego wykorzystania. Przeprowadzone przezeń badania zabytków architektonicznych w Granadzie, Kairze i Konstantynopolu stały się podstawą dekoracji i układów barwnych zastosowanych we wnętrzach Crystal Palace, siedzibie Uniwersalnej Wystawy Światowej, których był współprojektantem. „The Grammar of Ornament”, monumentalny, trzyczęściowy, liczący sto tablic chromolitograficznych album wydany w formacie folio imperiale stanowił pierwsze tak ambitne i szerokie kompendium ornamentu ujętego w perspektywie historycznej. Na tablicach zreprodukowane były przykłady wzięte przede wszystkim z architektury: z budynków starożytnych, średniowiecznych i nowożytnych, z których ponad połowa znajdowała się poza kontynentem europejskim. Ilustracje ułożone chronologicznie i podzielone na poszczególne style (bizantyjski, perski, egipski, grecki itp.) poprzedzone zostały wstępem, w którym Jones przedstawił swoją teorię ornamentu. „The Grammar of Ornament” miał stanowić inspirację dla rozwoju współczesnego rzemiosła artystycznego, wzornictwa i architektury, ale nie jako zbiór szablonów (Jones był przeciwny dosłownemu kopiowaniu elementów stylów historycznych i wywodzącej się z niej ornamentyki), lecz jako zespół wzorów, których analiza miała pozwolić na stworzenie zasad, swoistej „gramatyki” rządzącej ornamentyką i wywodzącej się ze świata natury.
W 2. połowie XIX wieku nie tylko historyczne style (zarówno europejskie, jak i te ze wschodu) były źródłem wzorów. W Europie środkowej i wschodniej oraz w Rosji, wraz z dyskusją wokół statusu i przyszłości przemysłu domowego oraz rozwojem prowincjonalnych szkół, które miały podtrzymać lokalne tradycje, taką rolę zaczęły odgrywać ornamenty na przedmiotach sztuki ludowej.
W Austro-Węgrzech lokalne muzea przemysłowe zbierały wyroby przemysłu domowego oraz organizowały wystawy i konkursy poświęcone poszczególnym jego gałęziom. Były one również inicjatorami wydania prestiżowych wzorników opartych na modelu zainicjowanym przez prace Wyatta i Jonesa, których tematem były ornamenty ludowe. Do tego typu wydawnictw zaliczyć należy m.in.: ilustrowane chromolitograficznie „A Magyar Hazi Ipar Dizitmenyel” (Ornamenty węgierskiego przemysłu domowego) wydane przez Muzeum Narodowe w Budapeszcie w 1879 roku, „Russkyi narodnyi ornament” (Rosyjski ornament narodowy) rosyjskiego krytyka Vladimira Stasova (1824–1906) wydany przez petersburskie Towarzystwo Zachęty Artystów w 1872 roku czy „Wzory przemysłu domowego włościan na Rusi” Ludwika Wierzbickiego wydawane przez Muzeum Przemysłowe we Lwowie w latach 1880–1895.
Wzorniki w tym regionie Europy przybierały nieraz formę ilustrowanych rozpraw naukowych, które na przykładach rzemiosła i ornamentu poszukiwały praźródeł słowiańskiej sztuki narodowej i jej związków z kanonami cywilizacji zachodniej.
Ich tematem były zarówno ornamenty i wyroby ludowe, jak i przedmioty z epok minionych. Monumentalny charakter miały w szczególności prace poświęcone przedmiotom i ornamentom historycznym. Do tego typu ilustrowanych albumów zaliczyć należy m.in. „L’ornament slave et oriental” (Ornament słowiański i wschodni) Vladimira Stasova (1887), który zawierał chromolitograficzne reprodukcje rękopisów iluminowanych z kolekcji Cesarskiej Biblioteki Publicznej oraz kilku innych księgozbiorów. Stasov doszukiwał się w nich początków stylów narodów zamieszkujących Imperium oraz wykazywał związek ornamentyki najwcześniejszych miniatur rosyjskich, ormiańskich i gruzińskich ze sztuką Grecji i Bizancjum. Tego typu albumem były również „Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia w dawnej Polsce” Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego (1853–1869). Choć pierwotny, odrzucony przez cenzurę tytuł „Zabytki polskie” lepiej oddawał narodowotwórczy charakter tej pracy i jej osadzenie w badanych starożytniczych i historycznych, to użyte w jego ostatecznej wersji słowo „wzory” jednoznacznie wskazuje na ważny kontekst związany z działalnością muzeów przemysłowych i fenomenem wystaw światowych oraz badaniami nad historią stylu i ornamentu, bez którego nie można w pełni zrozumieć genezy i znaczenia tej publikacji. Poszukiwania nowoczesnego narodowego stylu były w drugiej połowie XIX wieku nieodłącznie związane z refleksją nad jego historią i genezą, a jej uwierzytelnieniem była sekwencja wykonanych w najbardziej awangardowych technikach reprodukcji: wzorów. Muzeum przemysłowe znajdowało się w centrum tych poszukiwań, które u progu XX wieku wciąż jeszcze były hybrydą kiełkujących badań naukowych (filozofia, historia sztuki, archeologia, etnografia), ewoluujących pomysłów edukacyjnych (szkoły wzornictwa i przemysłu), toczącej się dyskusji na temat przeszłości i przyszłości.
Podstawowe źródła i literatura
Wzory ilustrowane chromolitograficznie i fotograficznie (wybór):
- Matthew Dygby Wyatt, „The Industrial Arts of the Nineteenth Century”, London: Day & Hadge 1851–1853
- Aleksander Przezdziecki, Edward Rastawiecki, „Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia w Polsce”, Warszawa, Paryż: zakład chromolitograficzny M. Fajansa, drukarnia J. Ungera 1853–1869
- Owen Jones, „The Grammar of Ornament”, London: Day & Hadge 1856
- Károly Pulszky, Friedrich Fischbach, „A Magyar Hazi Ipar Dizitmenyel”, Budapest:
- Ludwik Wierzbicki, “Wzory przemysłu domowego włościan na Rusi”, Lwów: Muzeum Przemysłowe 1880–1885
- „Album dzieł sztuki zastosowanej do przemysłu z wystawy urządzonej przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa z 1881 roku”, Warszawa: W. Szulc 1883
- Vladimir Stasov, „L’ornament slave et oriental”, St Petersburg 1887
Bibliografia (wybór):
- Matthew Rampley, „The Vienna School of Art History. Scholarship and the Politics of Empire 1847–1918”, Penn State University Press 2013
- Rebecca Houze, „Textiles, Fashion and Design Reform in Austria-Hungary before the First World War: Principles of Dress”, Ashgate 2015
- „Ornament and European Modernism: From Practice to Art History”, red. Loretta Vandi, Routledge 2018