„Wspomnienia Wielkopolski” Edwarda Raczyńskiego (1842–1843)

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Publikacja Wspomnienia Wielkopolski, to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego Edwarda Raczyńskiego (1842–1843) w sposób charakterystyczny dla piśmiennictwa podróżniczego niemal od średniowiecza po wiek XIX łączy cechy naukowej rozprawy z historii regionu, osobistego dziennika z podróży oraz praktycznego przewodnika z ciekawostkami i miejscowymi legendami.

Dwutomowe wydanie ilustruje 16 rysunków umieszczonych w tekście oraz 66 stalorytów opublikowanych w dodatkowej tece. Ryciny wykonali Raczyński, jego żona Konstancja z Potockich, brat Atanazy oraz inni zaprzyjaźnieni z Raczyńskimi amatorzy: Józefa hr. Radolińska, generał Władysław Kosiński, biskup Anzelm Brodziszewski i Henryk Zabiełło. Na podstawie ich rysunków staloryty przygotowali najlepsi europejscy sztycharze: działający w Pradze Georg Döbler, Austriak Johann Passini, Francuz Augustin François Lemaître oraz Johann Gottfried Abraham Frenzel z Drezna.

Ilustrowany dodatek do Wspomnień Wielkopolski o formie ekskluzywnego albumu z luźnymi tablicami stanowi pierwszą dokumentację wielkopolskiej architektury i rzeźby. Co więcej zawiera pierwsze wizerunki tak ważnych dla polskiego dziedzictwa kulturowego zabytków, jak Drzwi Gnieźnieńskie czy zaginiony wizerunek z tzw. Kodeksu Matyldy przedstawiający Księżną Matyldę wręczającą księgę Mieszkowi II.

Charakter ilustracji z jednej strony wskazuje na inspiracje malowniczymi widokami „pittoresque”, z drugiej rozwijającą się w tym czasie dokumentacją rysunkową zabytków.

Przykładem tych pierwszych jest wielotomowe przedsięwzięcie wydawnicze i ilustracyjne Isidore’a Taylora pt. Voyages pittoresques et romantiques dans l’ancienne France (1820–1878). Przy pomocy dwóch pisarzy, Charles’a Nodiera i Alphonse’a de Cailleux, oraz 162 artystów Taylor opublikował ponad trzy tysiące litografii przedstawiających zabytki dziewięciu regionów Francji. Ilustracjom towarzyszył komentarz odnoszący się do historii ukazanych miejsc i obecnego stanu ich zachowania. W pierwszych tomach wydawnictwa przeważają nastrojowe opisy i sceny. Malownicze przedstawienia architektury operują silnymi efektami światłocieniowymi, budując wrażenie teatralności przedstawienia, niekiedy wzbogaconego o sztafaż historyczny lub współczesny. Jednocześnie precyzyjnie oddają szczegóły budowli. Do tego typu ilustracji nawiązują niektóre widoki wnętrz kościołów, ruin zamków czy pejzaży ze Wspomnień Wielkopolski Raczyńskiego.

Drugim punktem odniesienia jest tutaj ilustracja dokumentacyjna, wywodząca się z kultury starożytnictwa, a której rozwój zaobserwować można w XVIII i 1. połowie XIX wieku za sprawą publikacji m.in. Bernarda de Montfaucona, Anne-Claude’a de Caylusa, Jana Joachima Winckelmanna czy wreszcie Jeana Baptiste’a Seroux d’Agincourta.

Na ziemiach polskich dokumentacja rysunkowa zabytków została rozpowszechniona za sprawą wydania Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia (1822–1827).

W 1814 roku, przy okazji prac porządkowych w katedrze wawelskiej, krakowski malarz i rysownik Michał Stachowicz sporządził pierwszą rysunkową inwentaryzację znajdujących się w kościele sarkofagów i trumien. W 1817 roku księgarz Józef Matecki powziął zamiar opublikowania tych rysunków, zlecając jednocześnie artyście uzupełnienie zespołu szkiców o wizerunki nagrobków. W pierwotnej wersji miały się tam znaleźć obok królewskich również przedstawienia pomników niektórych książąt i członków panujących rodów. Ostatecznie album Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia wydano w Warszawie pod auspicjami Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a jego zawartość ograniczyła się do wizerunków nagrobków królewskich. Wydawnictwo przyczyniło się do ugruntowania pozycji katedry wawelskiej jako jednego z głównych pomników narodowych.

Raczyński nawiązał do idei rysunkowej inwentaryzacji nagrobków w katedrze wawelskiej, publikując we Wspomnieniach Wielkopolski 12 rycin z grobami w katedrach w Gnieźnie i Poznaniu. Każdy z nagrobków z katedry gnieźnieńskiej ma nie tylko opis historyczny i życiorys zmarłego, lecz także wierną kopię łacińskiej inskrypcji i jej polskie tłumaczenie. Takiej samej inwentaryzacji poddane zostały wcześniej inskrypcje z nagrobków i epitafiów katedry wawelskiej, której efekt opublikował w 1785 roku Michał Sołtyk pod tytułem Series monumentorum ecclesiae cathedralis cracoviensis.

Katedra poznańska choć skromniej ilustrowana niż gnieźnieńska, jest w wydawnictwie Raczyńskiego reprezentowana przez dwa istotne wizerunki: rycinę przedstawiającą nagrobek Bolesława Chrobrego berlińskiego rzeźbiarza Christiana Daniela Raucha oraz widok wnętrza kaplicy Piastów. Obydwa przedstawienia dokumentują dzieła współczesne powstałe zresztą przy współudziale samego Raczyńskiego i będące wynikiem społecznej inicjatywy wybudowania pomnika dla szczątków pierwszych władców Polski.

Rycina wnętrza Złotej Kaplicy kompozycyjnie nawiązuje do wizerunku Kaplicy Zygmuntowskiej z albumu Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia. Zestawienie kaplicy Piastów z katedry poznańskiej z kaplicą Jagiellonów na Wawelu wskazuje na cel Raczyńskiego – dopełnienie dokumentacyjnego projektu Stachowicza o wizerunki pierwszych polskich władców, tym samym jest próbą poszerzenia kształtującej się owym czasie symboliki Wawelu jako najważniejszej polskiej nekropolii.