Winna Góra

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Cesarz Napoleon w 1807 r. przekazał majątek biskupów poznańskich w wielkopolskiej Winnej Górze (Winnogórze) generałowi Henrykowi Dąbrowskiemu (1755–1818). Wódz Legionów Polskich osiadł w barokowym pałacu po zakończeniu wojen napoleońskich i w latach 1815-1816 zajął się dekoracją i aranżacją pałacowych wnętrz. Od 1809 r. przywoził do pałacu mapy, książki, grafiki, materiały źródłowe do historii Legionów, broń i pamiątki. Ponieważ pałac w Winnej Górze rozebrano na początku XX wieku, wiedzę o jego wnętrzach czerpiemy jedynie z przekazów pisanych – pamiętników Juliana Ursyna Niemcewicza i córki generała, Bogusławy z Dąbrowskich Mańkowskiej.

Zbiory Jana Dąbrowskiego składały się z trzech głównych trzonów: biblioteki (ponad 1100 woluminów), kolekcji militariów (ponad 500 obiektów) oraz archiwum Legionów Polskich. Księgozbiór zawierał dawne i współczesne dzieła z zakresu wojskowości. Uzupełniał go bogaty zespół map i planów wojskowych. Trzon tego zbioru powstał jeszcze w czasie pobytu Jana Dąbrowskiego w Dreźnie, gdzie przyszły generał kształcił się i wstąpił na służbę wojskową. Kolejne nabytki pochodziły przede wszystkim z włoskiego okresu jego życia, tj. czasu poświęconego na budowanie i działalność Legionów Polskich w Italii. Pierwsze wzmianki z lat 80-tych XVIII wieku dowodzą, że drezdeński księgozbiór młodego Dąbrowskiego wyróżniał się wysoką klasą. Wszystko wskazuje na to, że nosił cechy oświeceniowej biblioteki naukowej i erudycyjnej, tematycznie wąsko ograniczonej do wojskowości. Generał udostępniał ten zasób zaprzyjaźnionym wojskowym. Kolekcja militariów składała się z różnorodnych egzemplarzy polskiego uzbrojenia i strojów bojowych oraz pięciu niedużych armatek. O miejscu przechowywania tych zbiorów nie wiadomo nic pewnego. Ogólne informacje wskazują, że militaria rozlokowane były w obszernych salonach pałacu. Trudno więc ocenić, czy w którymś z nich zostały zaaranżowane w popularne w XIX-wiecznej Europie osobne pomieszczenia – zbrojownie.

Nie wiadomo również, gdzie znajdowały się militaria o charakterze pamiątek, zarówno tych osobistych, jak i uzyskanych przez Dąbrowskiego ze względu na ich wartość historyczną (związek z królami oraz dowódcami Rzeczypospolitej). Należały do nich: buława hetmana Stefana Czarnieckiego (dar Wincentego Krasińskiego); szabla króla Jana III Sobieskiego; chorągiew turecka, zdobyta w bitwie pod Parkanami w 1683 r., ofiarowana przez Sobieskiego Innocentemu XI i przechowywana w Bazylice Santa Casa w Loreto (przejęta przez legionistów); trumienka srebrna z kośćmi króla Stanisława Leszczyńskiego; szabla hetmana Tarnowskiego; siodło z rzędem po hetmanie Karolu Chodkiewiczu.

Natomiast skrupulatnie zbierane dokumenty odnoszące się do działalności walczących u boku armii Napoleona polskich Legionów, odnoszą się do celów, przyświecających Dąbrowskiemu przy aranżacji jego gabinetu w Winnej Górze. Dekoracja tego pomieszczenia to przykład autokreacji własnej legendy i kreacji mitu Legionów Polskich. Znany ze źródeł pisanych wygląd pomieszczenia uzupełniają fragmentarycznie dwa portrety generała (pędzla Jana Gładysza i Jana Maszkowskiego), najprawdopodobniej przedstawiającego Dąbrowskiego właśnie w tej przestrzeni.

Pokój zdobiły freski wyobrażające pomniki poległych we Włoszech legionistów, umiejscowione na tle pasma Apeninów. Uzupełnieniem tego – jak pisała córka generała – „cmentarzyska” były wymalowane girlandy z liści laurowych, godła narodowe i trofea wojskowe, tarcze, pałasze, piki, kule armatnie, które miały otaczać środkową tarczę z Orłem Białym i Pogonią. Na tle tej romantycznej, przepełnionej trofealno-militarnymi akcentami wizji stały duże, wysokie, marmurowe kolumny, a na nich biusty Jana III Sobieskiego, Stefana Czarnieckiego i Napoleona Bonaparte, oraz biurko generała. Obecność innych przedmiotów w gabinecie nie jest potwierdzona źródłowo.

Malowidła w gabinecie w Winnej Górze były wyjątkowym sposobem upamiętnienia poległych towarzyszy broni i dość unikatową, romantyczną wizją poświęcenia życia wojowników dla ojczyzny. Prezentowane na ich tle popiersia Czarnieckiego i Sobieskiego to bohaterowie historyczni, do których odwoływał się Dąbrowski i z którymi porównywali go współcześni. Aranżacja tego wnętrza była więc sugestywnym, emocjonalnym i symbolicznym uzupełnieniem archiwum dokumentów, odnoszących się do historii Legionów i działalności samego Dąbrowskiego. Generał konserwował pamięć o Legionach na dwóch płaszczyznach – dokumentacyjnej i wizualnej.

Dostęp do wnętrza pałacu za życia generała mieli jego dawni adiutanci, legioniści, ziemiaństwo i arystokracja wielkopolska. Trudno ocenić faktyczne oddziaływanie winnogórskiej kreacji Dąbrowskiego. Jej rozpowszechnianie i szersze udostępnianie przerwała nagła śmierć generała w 1818 r. Pamięć o gabinecie i zdobiących go freskach przetrwała zapewne jedno pokolenie i ludzi, którzy osobiście widzieli to pomieszczenie. Kolekcja i aranżacja wnętrz pałacu w Winnej Górze stałą się szerzej znana dopiero w latach 80-tych XIX wieku wraz z publikacją wspomnień córki generała, Bronisławy.

Na mocy testamentu Dąbrowskiego kolekcja militariów, pamiątek, archiwum, związane z Legionami Polskimi oraz biblioteka trafiły do warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przewieziono je do Warszawy, gdzie stały się podstawą otwartego w 1823 r. muzeum w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Pałac Staszica). Znajdowały się na pierwszym piętrze w trzech tzw. salonach Dąbrowskiego do 1830 r. Po powstaniu listopadowym zostały skonfiskowane i wywiezione do Rosji. Wróciły do Polski po 1921 r. na mocy ustaleń traktatu ryskiego. Niemal w całości uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej (kilka obiektów zachowało się w Muzeum Wojska Polskiego). Zachowana część archiwaliów znajduje się obecnie w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie (Teki Dąbrowskiego).

Podstawowe źródła i literatura