Typy ludowe: nauka, fotografia, tożsamość

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Wizerunki typów ludowych – przedstawicieli grup etnicznych ubranych w charakterystyczne stroje, ukazanych pojedynczo bądź w grupie, przy typowych zajęciach lub w scenach ilustrujących zwyczaje – stanowiły w ostatniej ćwierci XIX wieku jeden z ważniejszych aspektów działalności fotografów zawodowych w większych i mniejszych ośrodkach środkowej i wschodniej Europy. Gatunek ten wywodził się z tradycji graficznej, której geneza sięga XVI wieku. Sylwety kostiumowe zamieszczane w ilustrowanych relacjach z podróży, księgach kostiumowych oraz na mapach za pomocą stroju charakteryzowały odrębność i wyjątkowość miast, regionów i państw w nowożytnej Europie. W XIX wieku, wraz z industrializacją, stały się one nie tylko ilustracją odmienności kultur i zwyczajów w odległych krajach, ale również różnorodności lokalnej wynikającej z rozwarstwienia społecznego. Jako jeden z ulubionych motywów w prasie ilustrowanej oraz literaturze popularnej, sylwety współkształtowały wówczas schematy rozumienia porządku społecznego. W ostatniej ćwierci XIX wieku do tak skodyfikowanego imaginarium dołączyły typy ludowe. Nie były one jednak tylko kolejnym motywem ilustracyjnym i elementem dopełniającym hierarchię społeczną.

Gatunek typów ludowych powstał na skrzyżowaniu poszukiwań pierwszych ludoznawców i folklorystów oraz pionierów fotografii, stając się zarazem ważnym wyznacznikiem kształtujących się wówczas w Europie wschodniej i środkowej tożsamości regionalnych, narodowych i imperialnych. Od Rygi do Lubljany, od Czerniowiec do Warszawy – poszukiwania te rozbudzone zostały w tym samym momencie w związku z przygotowaniami do Wszechrosyjskiej Wystawy Etnograficznej (1867). Główna część ekspozycji zaaranżowanej w moskiewskim maneżu – pokaz różnorodności etnicznej świata słowiańskiego – oparta była na badaniach koordynowanych przez Moskiewskie Towarzystwo Antropologiczne prowadzonych w samym imperium oraz na słowiańskich terenach Austro-Węgier i Imperium Osmańskiego. Zaangażowani w poszukiwania lokalni folkloryści, sławofile, amatorzy, artyści i fotografowie mieli za zadanie skompletować stroje i przedmioty oraz dostarczyć dokumentację wizualną, która miała być wskazówką, jak wykonać i zaaranżować dioramy grup etnicznych z danego regionu. Szczególnie istotne były fotografie, które wedle zamierzeń organizatorów miały mieć charakter naukowy i stać się wzorcem do wykonania antropologicznych twarzy figur w dioramach. Szczegółową instrukcję opracowaną przez moskiewskie towarzystwo należy uznać za jedną z najwcześniejszych kodyfikacji zasad fotografii antropologicznej.    

Większość ludoznawców zaangażowanych w przygotowanie wystawy zetknęło się wówczas z fotografią po raz pierwszy. Podobnie było z fotografami, którzy za sprawą wystawy mieli swój pierwszy kontakt z folklorystyką. Stąd nadesłana do Moskwy antologia typów ludowych okazała się bardzo różnorodna. Zdjęcia były wynikiem nie tyle reguł zapisanych w instrukcji, ale ich zrozumienia i interpretacji, odzwierciedlały ponadto dyskusje i spory zaangażowanych w ich wykonanie folklorystów i fotografów oraz ich temperamenty badawcze i artystyczne. W projekcie uczestniczyli czołowi ludoznawcy i fotografowie. W Królestwie Polskim badania prowadził Oskar Kolberg (1814–1890), który do wykonania dokumentacji zatrudnił Karola Beyera (1818–1877) w Warszawie i zapewne Walerego Rzewuskiego (1837–1888) w Krakowie. Obaj wykonali zamówione fotografie w swoich atelier pod czujnym okiem Kolberga, który nie tylko wybrał modele, zaaranżował ich przyjazd do miasta, ale był też reżyserem póz i scen odgrywanych przed obiektywem. Skomplikowaną logistykę przygotowania takich zdjęć dobrze oddają wspomnienia Justyny Konopki, sąsiadki Kolberga z podkrakowskiej wsi Modlnica: ‘Rzewuskiemu zawieziono do jego atelier przeróżne sprzęty i dekoracje. Wykopano starą, rosochatą wierzbę, kilka pni brzozowych, kosy, sierpy, kądziele, ławy, misy, dzban itp. W pogodne dni pan Puchała wyjeżdżał kilku wozami pełnymi ludzi. Były to całe wesela, z basami, klarnetami, skrzypkami, z drużbami, druhnami iskrzącymi się od wieńców, świecideł i wstążek, chust bajecznie kolorowych i korali prawdziwych.’ Tą relację uzupełnia zdjęcie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie ukazujące grupę włościan z Wilanowa na placu przed kościołem Wizytek. Odziani w te same stroje, które rozpoznajemy na zdjęciach Beyera przygotowanych na Wszechrosyjską Wystawę Etnograficzną, stoją przy wozie chłopskim, którym przyjechali wraz z niezbędnymi do zaaranżowania zdjęć rekwizytami.

Cykl przygotowany przez Beyera ukazujący typy spod okolic Wilanowa oraz z Kalisza jest doskonałą ilustracją skrzyżowania dwóch temperamentów badawczych i artystycznych (Beyera i Kolberga). Kolberg miał podejście folklorystyczne: dane grupy etniczne charakteryzował materialny świat strojów, sprzętów, codzienności i święta. Beyer na swoje modele z Wilanowa i Kalisza patrzył okiem wytrawnego portrecisty. Ponadto, obaj bardziej niż do instrukcji odwoływali się do znanych im graficznych i malarskich konwencji obrazowania. Stąd zdjęcia wysłane z Warszawy do Moskwy trudno określić mianem antropologicznych a ich wartość naukowa była niewielka. Nawet ujęcia skoncentrowane na twarzy nie były zaaranżowane zgodnie z instrukcją: modele Beyera nie są ukazane ani en face, ani w profilu (ujęcia, które najlepiej umożliwiały analizę i porównania cech rasowych), nieraz trzymały w dłoniach malownicze, ale zbędne rekwizyty (kwiaty, szklankę itp.).

Dla Beyera cykl moskiewski był pierwszą i ostatnią przygodą z gatunkiem typów, dla Rzewuskiego początkiem ważnej gałęzi jego aktywności fotograficznej. Rzewuski stał się stałym współpracownikiem Kolberga, który w 1870 roku przeniósł się w okolice Krakowa i rozpoczął stałą współpracę z Akademią Umiejętności. Jednocześnie, inny czołowy fotograf krakowski, Ignacy Krieger (1820–1889), został zainspirowany do zajęcia się typami przez Izydora Kopernickiego (1825–1891), antropologa, członka Akademii Umiejętności i pierwszego dyrektora Katedry Antropologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wąskie środowisko naukowe nie było jednak głównym odbiorcą typów, które powstawały w tych krakowskich atelier. Dla obu fotografów zdjęcia typów sprzedawane zarówno w formacie gabinetowym jak i wizytowym, często kolorowane, były ważnym źródłem dochodu. Zapotrzebowanie na nie płynęło ze strony polskiej arystokracji i inteligencji, której reprezentanci nie tylko chętnie kolekcjonowali cykle typów, ale również sami stawali przed kamerą, przebierając się w stroje ludowe.

Podobną aktywność prowadzili w Kamieńcu Podolskim Michał Greim (1828–1911) i Józef Kordysz (1824–1896). Ten ostatni pierwsze fotografie typów wykonał na moskiewską wystawę. Ich późniejsze, często wykonywane we współpracy, ujęcia różnorodnych grup etnicznych zamieszkujących Podole i Besarabię znalazły swoje miejsce zarówno w bibliotekach towarzystw naukowych, jak i w polskich kolekcjach we wszystkich trzech zaborach.

Typy ludowe Beyera, Greima, Rzewuskiego czy Kriegera, jak świadczy o tym osiągnięta przez nie popularność, zyskały ważny, ikoniczny wręcz status, który wykraczał poza przypisaną im naukową rolę. Na Wszechrosyjskiej Wystawie Etnograficznej (wystawione w osobnej sekcji etnograficznej) współkształtowały wizerunek imperium jako jednorodnej mozaiki grup etnicznych. Podobnie, album z typami ofiarowany w 1880 roku przez Walerego Rzewuskiego Józefowi II był ilustracją jednego z regionów Austro-Węgier. W polskich kolekcjach stały się one natomiast wyznacznikiem tożsamości regionalnych oraz tożsamości narodowej, klasyfikowane zazwyczaj pod hasłem Polska. W następnych dziesięcioleciach, gdy zasady fotografii antropologicznej zostały na dobre skodyfikowane, typy ludowe portretowane wedle zasad wypracowanych przez pionierów gatunku stały się ważnym wyznacznikiem tożsamości grup narodowych i etnicznych zamieszkujących wschodnią Europę: Polaków, Ukraińców, Litwinów, Białorusinów, Estończyków, Łotyszów czy Żydów.

Podstawowe źródła i literatura