Starożytności, archeologia, prehistoria

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Archeologia jako dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem i rekonstruowaniem prehistorii w oparciu o powstałe w wyniku działalności człowieka źródła materialne narodziła się dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Początki jej można odnieść do przełomu XVIII i XIX wieku, jednak różnie rozumiano wtedy zakres i przedmiot jej badań.

Zanim pod koniec XIX wieku powstała prehistoria, badaniem historii kultury materialnej zajmowali się starożytnicy i miłośnicy przeszłości. Słownik język polskiego Samuela Bogumiła Lindego z 1807 roku nie wymienia jeszcze słowa archeologia. W jednym z kolejnych tomów, z 1812 roku, wspomina natomiast o starożytnościach, stanowiących przedmiot zainteresowania antykwariuszy. Linde pisał: „Starożytnościami się bawiący antykwaryusz”. Starożytnictwo związane było z kolekcjonerstwem różnego rodzaju zabytków przeszłości (w tym dokumentów i numizmatów) oraz historią sztuki, zwłaszcza antycznej.

Niezwykle istotnym dla rozwoju starożytnictwa, a później także archeologii romantycznej, było odkrycie Herkulanum i Pompejów (gdzie badania prowadzono już od 1748 roku) oraz opublikowanie przez Johanna Joachima Winckelmanna (1717–1768) w 1764 roku dzieła Geschichte der Kunst des Alterthums.

W Europie Środkowej i Wschodniej w XIX wieku archeologia rozwijała się w dwóch nurtach – jako zainteresowanie światem antyku (Grecją, Rzymem, starożytnym Wschodem) oraz jako badanie tzw. archeologii krajowej, czyli najdawniejszych dziejów tzw. ziem słowiańskich i germańskich. Do przedmiotu zainteresowania starożytników-archeologów włączano przy tym także rozmaite zabytki historyczne i pamiątki związane z ważnymi postaciami historycznymi.

O archeologii jako odrębnej dyscyplinie pisał w latach 20. XIX wieku Joachim Lelewel (1786–1861). Rozróżniał on pojęcie „archeologii” od „antiquitates” i zauważał, że wartość zabytku archeologicznego nie polega na jego walorach estetycznych. W połowie XIX wieku krakowski miłośnik starożytności Ambroży Grabowski (1782–1868) wyjaśniał:

„Archeologja w ogólnem znaczeniu wzięta, jest wiadomością o tem co z starożytnych pochodzi czasów. W ciaśniejsze ujęta ramy, zajmuje się dawnemi pomnikami budownictwa, tudzież utworami malarstwa, snycerstwa, łącząc oraz do siebie Numizmatykę, Gliptykę i Paleografią.”

Archeologia znacznie więc różniła się wówczas od dyscypliny uprawianej kilkadziesiąt lat później na uniwersytetach. Przedmiotem zainteresowania ówczesnych starożytników i archeologów była przede wszystkim historia sztuki. W 1852 roku Józef Łepkowski (1826–1894) pisał:

„(…) Archeologia dziś dopiero rozkwitać poczyna: nie jest to nauka tego rodzaju, by o niej traktaty przy stoliku w naukowem ustroniu pisać się dały. Kraj szeroki a nieznany, tysiące kościołów i dworców szlacheckich, ukrywa zabytki sztuki i pomniki piśmienne (…). Podanie ludu ukryte w lichej chacie, zwaliska zamku wśród niedostępnych leśnych kryjówek, dno mogiły, sklep kościoła, szczyt wieżycy gdzie się kołysze zapisany ciekawemi daty dzwonek – oto pole, na którem archeologowi przychodzi zbierać owoc niemałych trudów”.

Czym była archeologia romantyczna w znakomity sposób wyjaśnił antropolog, prof. Julian Talko-Hryncewicz (1850–1936):

„Pamiętam jeszcze te niedawne zresztą czasy, w których nie rozróżniano ściśle epok chronologicznych w archeologji i nie wydzielano prehistorji w dzisiejszem znaczeniu od archeologii historycznej, a pojęcie grodziska, lub kurhanu owiane było pewnym urokiem poezji, wyliczano starożytne narody według Herodota, bezkrytycznie nazywano Sarmatów protoplastami Słowian, a Aryjczyków wyobrażano jako osobny typ antropologiczny. Przygodnie zbierano »łzawnice« i popielnice i ustawiano obok zabytków historycznych XIX w.”.

Powstawaniu w 2. połowie XIX wieku prehistorii (archeologii prehistorycznej, znanej nam dzisiaj dyscypliny naukowej), towarzyszyła prawdziwa rewolucja w sposobie myślenia o przeszłości. Nauka ta tworzyła się w opozycji do wciąż jeszcze obowiązującej w tych czasach biblijnej wizji dziejów. Wtedy to, najpierw wśród badaczy, a później w społeczeństwie, z dużymi oporami przebijała się teza, że świat nie liczy – zgodnie z przyjmowanym dosłownie przekazem biblijnym – sześć tysięcy lat, ale jego początków należy szukać w nieporównywalnie dalszej przeszłości.

Powstanie archeologii prehistorycznej od samego początku związane było ściśle z postępem nauk przyrodniczych. Miało to w późniejszym czasie wpływ na sposób, w jaki postrzegano tę dyscyplinę i jak systematyzowano ją w gałęzi nauk. W 1865 roku angielski etnolog i archeolog, John Lubbock (1834–1913), w swoim słynnym dziele Pre-historic Times: As Illustrated by Ancient Remains, and the Manners and Customs of Modern Savages zauważał, że: „Archeologia tworzy faktycznie ogniwo między geologią a historią”. We Francji i Anglii pierwsze właściwe interpretacje odkryć archeologicznych oraz publikacje wskazujące na o wiele dłuższe perspektywy istnienia ludzkości i świata, niż przedstawiały to zapisy biblijne, spotkały się początkowo z dużym oporem i gwałtownymi protestami. Dopiero w 1859 roku, po dyskusjach prowadzonych w angielskich towarzystwach naukowych, uczeni zaakceptowali twierdzenie francuskiego badacza Jacques’a Bouchera de Perthes’a (1788–1868), że człowiek żył w znacznie dawniejszych czasach, niż dotąd przypuszczano. Ogromne znaczenie miały tu także publikowane w tym czasie przełomowe dzieła Karola Darwina (1809–1882), a zwłaszcza  wydana w 1859 On the Origin of Species by Means of Natural Selection and the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. Istotnym narzędziem pojęciowym, przydatnym do zrozumienia prehistorii Europy był zaproponowany w 1836 przez duńskiego uczonego Christiana Jurgensona Thomsena (1788–1865) system trzech epok (kamienia, brązu i żelaza). Przyjęto dzięki niemu zasadę, że odkrywane artefakty należy określać pod względem chronologicznym. Prehistoria nie była już zatem ogólną refleksją nad przeszłością, lecz dziedziną, w której opierano się na starannie prowadzonych wykopaliskach i naukowej analizie odkrywanych zabytków.

U podstaw nowoczesnej archeologii leżały więc trzy przełomowe odkrycia – uznanie dłuższej niż w wersji biblijnej przeszłości ludzkości, zaakceptowanie zaproponowanej przez Darwina teorii ewolucji oraz ustalenie systemu trzech epok.

Umożliwiły one dalszy rozwój archeologii prehistorycznej, między innymi poprzez zastosowanie metody typologicznej znalezisk (układanie artefaktów w sekwencje chronologiczne i rozwojowe). Szczególne zasługi miał w tym zakresie zwłaszcza szwedzki uczony Oskar Montelius (1834–1921). W XIX wieku na rozwój archeologii prehistorycznej wpłynęło także odwoływanie się badaczy do ustaleń etnografów. Obserwacje poczynione przez nich wśród społeczności żyjących w różnych częściach świata pozwoliły zrozumieć wiele aspektów życia człowieka prehistorycznego.