This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W latach 1827–1839 historyk z Królewca Johannes Voigt opublikował monumentalną, 9-tomową historię Prus (Geschichte Preußens von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des Deutschen Ordens). Przygotowując książkę, Voigt korzystał obficie z dokumentów zgromadzonych w archiwum miejskim w Toruniu. Jego publikacja doprowadziła do rosnącego zainteresowania historią regionu wśród niemieckich mieszkańców Prowincji Prusy (od 1878 roku dzielącej się na Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie). W rezultacie powstało tu wiele stowarzyszeń starożytniczo-historycznych (Kwidzyn, Gdańsk, Elbląg, Braniewo), których celem było badanie lokalnej historii.

Jednym z nich był powstały w 1839 roku Copernicus Denkmalverein, zawiązany w celu wystawienia w Toruniu pomnika Mikołaja Kopernika.

Stowarzyszenie przekształciło się w 1853 roku w Copernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst, stając się pierwszym towarzystwem naukowym w Toruniu. Do jego głównych celów należało:

1. 1. zidentyfikowanie źródeł lokalnej historii i umożliwienie ich wykorzystania;
2. 2. badanie i zachowanie starożytności, zabytków sztuki lub innych obiektów o wartości antykwarycznej;
3. 3. udzielenie wsparcia na osiągnięcia naukowe lub artystyczne w prowincji ze środków stowarzyszenia pod nazwą Copernicus-Stiftung.

W 1861 roku w jednej z sal na 2. piętrze toruńskiego ratusza otwarto Städtisches Museum (Muzeum Miejskie) z kolekcją złożoną ze zbiorów Copernicus-Verein oraz toruńskiej Gminy Miejskiej. Opiekę nad muzeum sprawowało kuratorium, złożone z dwóch przedstawicieli magistratu, dwóch radnych miejskich oraz pięciu przedstawicieli Copernicus-Verein. Muzeum funkcjonowało więc jako kooperatywa władz miejskich i stowarzyszenia. W 1885 roku kuratorium przekształciło się w deputację muzealną, złożoną z dwóch członków Rady Miejskiej, jednego przedstawiciela magistratu oraz dwóch innych członków. Środki na utrzymanie muzeum zapewniało miasto oraz składki członkowskie Copernicus-Verein.

Związki pomiędzy władzami miejskimi Torunia a samym stowarzyszeniem od początku były bardzo silne. Część środków finansowych Copernicus-Verein pochodziła z funduszy miejskich, zaś każdorazowy nadprezydent prowincji sprawował opiekę nad stowarzyszeniem.

Zbiory muzeum podzielono na pięć działów:

1. 1. Sztuka (IA. Rzeźba, IB. Malarstwo, IC, Grafika i rysunek ID. snycerka)
2. 2. Starożytności (zabytki archeologiczne) (IIA. Broń, IIB. sprzęty, IIC. biżuteria)
3. 3. Pomoce naukowe
4. 4. Przyroda
5. 5. Wyroby rzemieślnicze oraz odrębna kolekcja – gabinet numizmatyczny.

W 1870 roku kolekcja muzealna składała się głównie z zabytków archeologicznych, co wynikało z bardzo intensywnych badań wykopaliskowych, prowadzonych w latach 60. XIX wieku przez Towarzystwo. Pod kierunkiem kupca i radcy handlowego Hermanna Adolpha w latach 1860–1867 zorganizowano 10 ekspedycji i przebadano: wydmy wokół Torunia, grodzisko w Kamieńcu, grób skrzynkowy w Krobi (za granicą, na terenie zaboru rosyjskiego), grób w Kijewie, groby koło Chełmży, zamek w Bierzgłowie, groby w Stanominie, konstrukcje kamienne w Dźwierznie i groby w Baranowie na Kujawach. Do dziś zachowały się szczegółowe sprawozdania z wypraw, wzbogacone rysunkami odwiedzanych miejsc i znalezionych przedmiotów. Każdy z eksponatów dostawał metryczkę, w której odnotowywano numer katalogowy obiektu oraz miejsce i datę jego wydobycia. 36 zachowanych metryczek znajduje się obecnie w dziale archeologicznym Muzeum Okręgowego w Toruniu. Towarzystwo utrzymywało również przyjazne kontakty z niemieckimi stowarzyszeniami, a kilkanaście zabytków archeologicznych ze zbiorów toruńskiego muzeum znalazło się na wystawie Towarzystwa Archeologicznego w Berlinie w 1880 roku.

Członkowie niemieckiego stowarzyszenia angażowali się również w naukowe dyskusje na temat toruńskich zabytków o wyjątkowej wartości.

Do takowych należała średniowieczna chrzcielnica z kościoła śś. Janów, przy której miał zostać ochrzczony Mikołaj Kopernik. Chrzcielnicę zdobi tajemniczy napis, którego wizerunek opublikowano po raz pierwszy w 1844 roku na łamach „Przyjaciela Ludu”. W 1850 roku filolog i slawista Andrzej Franciszek Kucharski (1795–1862) ogłosił w „Bibliotece Warszawskiej”, że napis jest niewątpliwie polski i nazwał go „najdawniejszym zabytkiem polszczyzny”. Chromolitografia chrzcielnicy znalazła się również w dziele Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia Edwarda Rastawieckiego z komentarzem, że napis wzbudza emocje u znawców języków słowiańskich. W 1872 roku inżynier z Warszawy Wilhelm Kolberg (1807–1877) opublikował pierwszy wierny rysunek napisu z chrzcielnicy, nie komentując jego treści. Wówczas głos w dyskusji postanowił zabrać kupiec i aktywny członek Copernicus-Verein, Hermann Adolph, który zasięgnął opinii wrocławskiego historyka Jacoba Caro (1836–1904) oraz językoznawcy i badacza języka starosłowiańskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego, Władysława Nehringa (1830–1909). Przywołani eksperci stwierdzili, że sporny napis jest wyłącznie ozdobą i rodzajem ornamentu, a pogląd ten obowiązuje do dziś.

W 1885 roku na kolekcję muzeum składało się 78 przedmiotów w dziale „Sztuka”, 315 w dziale „Starożytności” oraz 32 w dziale „Przyroda”. Kolekcja monet liczyła wówczas 2290 egzemplarzy.

W 1896 roku powołano komisję ds. reorganizacji muzeum oraz utworzono stanowisko kustosza zbiorów muzealnych, które objął i sprawował do 1921 roku – Arthur Semrau (1862–1940), historyk i nauczyciel toruńskiego gimnazjum. Aktywność Arthura Semrau’a znacznie ożywiła działalność muzeum. Sam kustosz działał na kilku polach:

1. 1. prowadził ożywioną korespondencję z niemieckimi instytucjami muzealnymi w sprawie identyfikacji przedmiotów muzealnych (m.in. z berlińskimi: Königliche Museum für Volkskunde, Königliche Museum für Naturkunde, Kunstgewerbe Museum, a także Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze; Römisch-Germanisches Zentralmuseum w Moguncji); a na łamach czasopisma wydawanego przez towarzystwo, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, opublikował pierwsze teksty poświęcone zabytkom ze zbiorów muzeum;
2. 2. dbał o naukowe opracowanie gabinetu numizmatycznego. Poszerzał jego zbiory m.in. z pomocą znanego numizmatyka Maxa Kirinisa z Neumunster, a w 1904 roku doprowadził do uporządkowania i skatalogowania kolekcji w Królewskim Gabinecie Numizmatycznym w Berlinie;
3. 3. publikował teksty na temat dzieł sztuki w Toruniu i w regionie oraz dbał o to, by tematyka z zakresu historii sztuki częściej gościła na spotkaniach i w publikacjach Coppernicus-Verein;
4. 4. angażował się w ratowanie lokalnych zabytków, m.in. nagrobka Anny Wazówny, siostry polskiego króla Zygmunta III (renowację znajdującego się w kościele mariackim zabytku przeprowadzono pod nadzorem Coppernicus-Verein dzięki finansowemu wsparciu Szwecji i dotacji rządu pruskiego);
5. 5. próbował skonstruować archiwum wizerunków zabytków Torunia i okolic;
6. 6. prowadził wykopaliska archeologiczne (m.in. groby skrzynkowe w Piwnicach, grodziska w Jedwabnie, Przecznie, Sitwie, Węgorzynie, Ryńsku), w trakcie niektórych z nich zadbał o sporządzenie ich dokumentacji fotograficznej. Próbował również pozyskać do współpracy przy pracach wykopaliskowych nauczyciela i znawcę prehistorii Prus Wschodnich z Królewca, Emila Hollacka (1860–1924);
7. 7. wydał pierwszy przewodnik po zbiorach muzeum w 1917 roku.

Pod jego opieką kolekcja rozrastała się: w 1901 roku zajmowała dwie sale w ratuszu, a 1903 roku cztery.

Wygląd czterech wnętrz toruńskiego muzeum można zrekonstruować na podstawie przewodnika po Toruniu z 1903 roku. Ekspozycja ukazywała przede wszystkim przedmioty związane z regionem. Zawartość kolekcji można zaś określić mianem zbiorów kulturalno-historycznych, nawiązujących profilem do bardzo popularnych na przełomie XIX i XX wieku w Niemczech muzeów kulturalno-historycznych.

Przed wejściem do sal muzealnych, w przedpokoju, znajdowały się odlewy gipsowe antycznych i współczesnych rzeźb (w większości dary z muzeów berlińskich) oraz odlewy architektonicznych fragmentów z toruńskich budowli. W pierwszej sali prezentowano kolekcję zabytków archeologicznych (z wykopalisk z okolic Torunia i ziemi chełmińskiej, oraz regionów sąsiednich: Prowincji Poznańskiej i przygranicznych terenów Królestwa Polskiego). Przedmioty poustawiano częściowo w szklanych witrynach, zgodnie z ich przeznaczeniem (biżuteria, wyroby rzemieślnicze, urny). Drugą salę zajmował skromny zbiór historii naturalnej.

W trzeciej sali znalazły się różnorodne przedmioty: zbiory numizmatyczne, tłoki toruńskich pieczęci miejskich, tkaniny, kostiumy, hafty, dawne kobiece czepce z Torunia, ziemi chełmińskiej, Warmii i Elbląga, widoki dawnego Torunia, skrzydła XVI-wiecznego ołtarza, cegły i płytki z posadzek średniowiecznych budowli.

Na ścianach zawieszono poczet 24 portretów królów polskich, które wcześniej znajdowały się w Sali Królewskiej w ratuszu (pokoju, w którym nocowali odwiedzający Toruń władcy Rzeczypospolitej).

Ten rozrastający się od połowy XVII wieku zbiór został ufundowany przez Radę Miejską Torunia z okazji przyjazdu króla Władysława IV do miasta i był sukcesywnie poszerzany o wizerunki kolejnych władców. Konstruowany przez dziesięciolecia poczet dowodził przywiązania toruńskich mieszczan do Korony, które nie ustało również po tym, jak Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć pod koniec XVIII wieku. W 1828 roku Rada Miejska w Toruniu zleciła malarzowi Janowi Jacobiemu uzupełnienie kolekcji o pięć portretów zniszczonych w pożarze ratusza w trakcie wojny północnej. W połowie XIX stulecia toruńskimi portretami zainteresowali się kolekcjonerzy, zabiegał o nie m. in. Tytus Działyński z Kórnika. Władze miasta odmówiły sprzedaży i, co prawda, usunęły zbiór z dawnej Sali Królewskiej, ale portrety eksponowano nadal w Muzeum jako historyczne pamiątki miasta.

W czwartej sali – za przewodnikiem z 1903 roku – znalazły się największe skarby muzealnej kolekcji: przedmioty cechowe (puchary, puszki, naczynia), kolekcja średniowiecznych i nowożytnych kafli, dzieła snycerskie (dębowe drzwi z figurą rzymskiego żołnierza Marcusa Curtiusa, drzwi szafy z płaskorzeźbionymi przedstawieniami personifikacji pór dnia, rzeźbiony stół ze sceną Wskrzeszenia Łazarza).

Muzeum, już pod polską nazwą „Muzeum Miejskie” funkcjonowało w Toruniu w niemal niezmienionej formie po 1920 roku. W latach 30. XX wieku zaczęto przekazywać do jego zbiorów w depozyt przedmioty z kolekcji polskiego Towarzystwa Naukowego i jego muzeum.