„Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Jesienią 1877 r. krakowską drukarnię W. L. Anczyca opuścił pierwszy zeszyt „Sprawozdań Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, wydany przez ustanowioną cztery lata wcześniej ☛ Komisję Historii Sztuki Akademii Umiejętności (KHS AU). Komisja ta była pierwszym na ziemiach polskich ośrodkiem badań z zakresu historii sztuki, a jej „Sprawozdania” pierwszym – i przez prawie pół wieku jedynym – specjalistycznym czasopismem z tej dziedziny, wydawanym w języku polskim.

Stworzenie „Sprawozdań” było przede wszystkim zasługą Władysława Łuszczkiewicza, malarza i historyka sztuki, członka Oddziału Archeologii i Sztuk Pięknych Towarzystwa  Naukowego Krakowskiego, a później jednego z założycieli i drugiego (po Lucjanie Siemieńskim) przewodniczącego KHS AU (1878–1892). O wydawaniu pisma, w którym publikowane byłyby materiały do dziejów sztuki w Polsce – przez które rozumiano wypisy źródłowe, wiadomości o zabytkach sztuki, ich opisy oraz reprodukcje – Łuszczkiewicz myślał już w 1870 r., kiedy na forum Oddziału Archeologii przedstawiał projekt utworzenia osobnej komisji, zajmującej się historią sztuki polskiej. Plany te doczekały się urzeczywistnienia już w nowych warunkach, po przekształceniu Towarzystwa w Akademię Umiejętności (1872) i utworzeniu w jej ramach Komisji Historii Sztuki (1873). Kilka lat zajęło uzgodnienie z władzami Akademii, która komisja będzie odpowiedzialna za wydawanie czasopisma (sekretarz Akademii Józef Szujski naciskał, aby Komisja Historii Sztuki współdziałała w tym zakresie z Komisją Archeologiczną i Komisją Historyczną), a także rozstrzygnięcie różnych kwestii technicznych. Ostatecznie, dzięki uporowi Łuszczkiewicza, ustalono publikować „Sprawozdania” jako wyłączny organ KHS AU, „nieperiodycznie” – tzn. w zeszytach, ukazujących się nieregularnie w miarę napływania materiałów, łączonych następnie w tomy po cztery zeszyty każdy. Od początku zwracano szczególnie uwagę na ilustracje – mając na uwadze ich jakość i czytelność, zdecydowano się na format in quarto; ustalono także, że oprócz niewielkich rycin (drzeworytów) w tekście, do każdego zeszytu dołączone będą tablice litograficzne. Pierwszy zeszyt zawierał tylko jeden artykuł – pracę Łuszczkiewicza o opactwie w Sulejowie; dwa kolejne (zeszyt 2 i podwójny 3/4) ukazały się w 1878 r. Całość zestawiono jako I tom „Sprawozdań” w 1879 r., uzupełniając o dedykację dla Józefa Ignacego Kraszewskiego z okazji pięćdziesięciolecia twórczości literackiej oraz krótki wstęp, w którym zwięźle przedstawiono program czasopisma: „rozpowszechnienie poważnych prac na polu sztuki przeszłości, wydawanie materiałów do dziejów sztuki w rysunkach zabytków architektury, rzeźby i malarstwa, jak niemniej ogłaszanie piśmiennych źródeł archiwalnych do tych dziejów, w błogiej nadziei, że się w ten sposób przyczyni do rozszerzenia gruntownych wiadomości, trafnego sądu i zamiłowania w sztuce krajowej”. Zakres tematyczny ograniczono do „epoki średniowiecza i wczesnego odrodzenia”, co dobrze ilustruje zawartość I tomu, w którym dominowały artykuły Łuszczkiewicza poświęcone architekturze romańskiej, nie licząc wypisów z XVI-wiecznych rachunków Seweryna Bonera w opracowaniu Pawła Popiela oraz studium o ikonografii św. Trójcy o trzech twarzach pióra Mariana Sokołowskiego. Jednak w miarę poszerzania się zainteresowań badawczych członków Komisji tematyka „Sprawozdań” wzbogacała się stopniowo o prace dotyczące sztuki XVII i – nie bez oporów, np. ze strony Łuszczkiewicza – XVIII w., sztuki cerkiewnej, żydowskiej i ormiańskiej, budownictwa drewnianego oraz dawnego rzemiosła artystycznego. Wśród publikowanych archiwaliów przeważały różnego rodzaju inwentarze i rejestry, lustracje, rachunki lub relacje z podróży.

Tomy II i III, wydane odpowiednio w latach 1880–1884 i 1884–1887, co do zawartości nie odbiegały zasadniczo od pierwszego i mieściły wyłącznie obszerne artykuły oraz tablice litograficzne. Nowy element pojawił się na końcu 4. zeszytu III tomu – były to Sprawozdania z posiedzeń Komisji Historii Sztuki, czyli odpowiednio zredagowane protokoły comiesięcznych zebrań. Zamieszczenie ich było wynikiem reformy działalności KHS AU, przyjętej na wniosek Mariana Sokołowskiego w lutym 1887 r. Jednym z jej punktów było właśnie drukowanie w organie Komisji relacji z jej posiedzeń, a także wszystkich przedstawionych na nich komunikatów, przyczynków, nadesłanych korespondencyjnie informacji o zabytkach i innych wiadomości z życia naukowego. Blok sprawozdań, niekiedy bardzo szczegółowych, zaopatrzony w odrębną paginację rzymską, stał się odtąd nieodzowną częścią czasopisma, a jego opracowanie było zadaniem sekretarza Komisji. Rosnąca objętość „Sprawozdań” oraz bogactwo poruszanej w nich problematyki skłoniły także grono – znów na wniosek Sokołowskiego – do dołączania do każdego tomu indeksu nazwisk i topograficzno-rzeczowego, wykazu publikowanych archiwaliów oraz spisu ilustracji, przy czym najpierw w 1891 r. wydano zbiorczy indeks do pierwszych czterech tomów. Indeksy co do zasady ukazywały się oddzielnie i niekiedy z dużym opóźnieniem (np. indeks to tomu VIII ukazał się w 1920 r., podczas gdy druk całego tomu IX zakończono w 1915!).

Opisany wyżej podział czasopisma na blok artykułów i blok właściwych sprawozdań i komunikatów został usankcjonowany i doprecyzowany w regulaminie Komisji, uchwalonym w 1893 r. Na mocy tegoż regulaminu za merytoryczną i edytorską stronę wydawnictw Komisji odpowiedzialni byli jej przewodniczący i sekretarz, jednak w praktyce to przewodniczący kontrolował cały proces redakcyjny „Sprawozdań”. Było tak z pewnością w okresie, kiedy funkcję tę sprawował Marian Sokołowski (1892–1911), który decydował zarówno o doborze tekstów, jak i o kształcie szaty graficznej, prowadził też korespondencję z autorami i zbierał wszystkie materiały. Wprawdzie w 1900 r. grupa członków Komisji zaproponowała zmienić regulamin w ten sposób, by o druku artykułów decydowało całe grono, lecz pomysł ten upadł wobec stanowczego sprzeciwu Sokołowskiego, który na znak protestu na krótki czas zrzekł się nawet funkcji przewodniczącego. Cztery kolejne tomy „Sprawozdań” (V–VIII) są więc w istocie jego dziełem; ostatni tom IX wydany został pod redakcją nowego przewodniczącego KHS AU, Stanisława Tomkowicza, choć obejmował w większości teksty zebrane jeszcze przez Sokołowskiego.

Jak wspomniano, od początku bardzo istotną rolę w „Sprawozdaniach” odgrywały ilustracje. Głównym zadaniem KHS AU było wszak gromadzenie i ogłaszanie materiałów na użytek przyszłej syntezy dziejów sztuki polskiej, a znaczną część tych materiałów stanowiły różnego rodzaju reprodukcje – rysunki, pomiary architektoniczne i fotografie. Obaj kolejni redaktorzy – Łuszczkiewicz i Sokołowski – przywiązywali więc dużą wagę do jakości ilustracji i starali się stosownie do ich charakteru dobierać odpowiednią technikę drukarską. Pierwsze cztery tomy ilustrowane były przede wszystkim litografiami (niekiedy barwnymi) wykonanymi w zakładzie Marcina Salba, drukowanymi na osobnych tablicach. Były to w zdecydowanej większości reprodukcje pomiarów architektonicznych, ewentualnie rysunków detali rzeźbiarskich, do czego metoda ta była całkowicie wystarczająca. Ryciny szczególnie bogate w detale drukowano czasem na rozkładanych tablicach podwójnej wielkości, jak np. w 2. zeszycie IV tomu (1889), gdzie takich tablic – z przerysami malowideł w drewnianej synagodze w Jabłonowie – było aż sześć. W zeszycie tym po raz pierwszy zamieszczono także dwie tablice chromolitograficzne. Technika ta, uchodząca w XIX w. za najbardziej luksusową i reprezentacyjną, była stosowana sporadycznie także w późniejszych tomach. Ilustracje w tekście, początkowo bardzo nieliczne, wykonywane były w drzeworycie sztorcowym, przy czym często podstawą dla rytownika były fotografie – w ten sposób zreprodukowano np. fragmenty obrazów Hansa Süssa z Kulmbachu w artykule Mariana Sokołowskiego (tom II, z. 3–4, 1883). Z czasem obok drzeworytów zaczęto stosować technikę opartą na procesie fotograficznym – cynkotypię, począwszy od 4. zeszytu III tomu (1887), w którym wydrukowano w ten sposób przerysy średniowiecznych malowideł w opactwie cystersów w Lądzie. Dla historyków sztuki kluczowe było jednak ilustrowanie prac naukowych fotografiami, co stało się możliwe na szeroką skalę dopiero dzięki autotypii, wynalezionej w 1881 r. przez Georga Meisenbacha. W „Sprawozdaniach” po raz pierwszy procesem tym posłużono się we wspomnianym wyżej zeszycie z 1887 r., reprodukując fotografie naczynia orientalnego w zbiorach książąt Czartoryskich (wg fotografii Ignacego Kriegera) oraz tzw. skrzyneczki saraceńskiej w skarbcu katedry na Wawelu (wg fotografii Stanisława Bizańskiego). Od V tomu czasopisma liczba ilustracji wykonanych tą metodą stale rosła, szczególnie w dziale sprawozdań – w nim bowiem zamieszczano reprodukcje licznych fotografii, które trafiały do rąk członków Komisji i były prezentowane na jej posiedzeniach. Dzięki przeniesieniu w 1891 r. druku „Sprawozdań” z oficyny Anczyca do drukarni „Czasu” oraz zmianie papieru na kredowany od V tomu wyraźnie poprawiła się też jakość ilustracji. Źródła oraz zachowane fotografie ze zbiorów KHS AU dowodzą, że typową dla procesu wydawniczego „Sprawozdań” praktyką było kadrowanie i retuszowanie zdjęć (np. usuwanie tła, „wzmacnianie” konturów). Odpowiednio spreparowane odbitki (lub negatywy) wysyłano do zakładu Ludwiga Angerera w Wiedniu, który wykonywał z nich (również często poddając retuszom) matryce do autotypii i wraz z wykorzystanymi fotografiami odsyłał następnie Komisji. Pod koniec istnienia pisma rolę tę przejęła pracownia Tadeusza Jabłońskiego w Krakowie.

Jak wiadomo, metoda autotypii umożliwiała druk fotografii wraz z tekstem, z czego wydawcy „Sprawozdań” obficie korzystali, zachowując jednak, a pod względem poligraficznym nawet wzbogacając, wkładkę z tablicami, dzięki której pismo zyskiwało albumowy, reprezentacyjny charakter. Dwadzieścia jeden tablic dołączonych do V tomu prezentowało szerokie spektrum stosowanych wówczas technik reprodukcyjnych: obok „zwykłej” litografii pojawiły się fotolitografia i chromolitografia oraz – po raz pierwszy – światłodruk i heliograwiura, najbardziej efektowna i luksusowa z metod fotomechanicznych, stosowana najczęściej do ilustrowania dzieł malarstwa. Był to jednak ostatni tom „Sprawozdań”, w którym tablice odgrywały tak istotną rolę – w tomie VI było już ich tylko sześć (litografie), w VII – pięć (dwie heliograwiury i trzy światłodruki), w VIII – cztery (światłodruki), a w ostatnim IX – znów sześć (heliograwiura, światłodruki i autotypia barwna).

Albumowy format, eleganckie, neorenesansowe winiety, bogactwo ilustracji (w rekordowym pod tym względem tomie VIII ich liczba przekroczyła 600!), zastosowanie nowoczesnych technik reprodukcyjnych – wszystko to czyniło „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce” najambitniejszym i najbardziej efektownym wydawnictwem Akademii Umiejętności. Czasopismo było także dowodem osiągnięć naukowych krakowskiej (a de facto polskiej) historii sztuki i wyrażało jej aspiracje do zajęcia należnego jej miejsca w nauce światowej. Biorąc ponadto pod uwagę to, że na łamach „Sprawozdań” ukazała się bądź została omówiona zdecydowana większość prac prezentowanych na forum KHS AU oraz materiałów nadesłanych jej przez korespondentów z całego kraju, można czasopismo to uznać również za swego rodzaju drukowane archiwum Komisji, w szczególności archiwum wizualne – w istocie jedyne, jakie stworzyła w pierwszym półwieczu swej działalności.

„Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce” w monumentalnej formie nadanej im przez Łuszczkiewicza i Sokołowskiego, przetrwały niemal do końca I wojny światowej. Jeszcze przed zakończeniem druku IX tomu, w czerwcu 1914 r. KHS AU postanowiła drukować kolejne woluminy w mniejszym formacie, a układ dwuszpaltowy zastąpić jednoszpaltowym, co miało przynieść znaczące oszczędności. Rozważano też skrócenie tytułu poprzez zastąpienie „Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce” po prostu „Komisją Historii Sztuki”. Dyskutowano także nad poszerzeniem tematyki czasopisma o sztukę starożytną i powszechną. Zmiany te wprowadzono w życie w 1917 r., kiedy to ukazał się I zeszyt I tomu „Prac Komisji Historii Sztuki”, które pełniły rolę organu Komisji w dwudziestoleciu międzywojennym i w krótkim okresie po II wojnie światowej.