This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W nowożytnej Europie powstało wiele towarzystw, zwanych wówczas akademiami, skupiających ludzi nauki, których celem było prowadzenie badań i popularyzacja wiedzy. W XVIII wieku rosła ich liczba, a szczególny rozkwit przypada na wiek XIX.

Początkowo działalność tych towarzystw była szeroka, z czasem powstawały lub wyodrębniały się z istniejących coraz bardziej wyspecjalizowane stowarzyszenia (przyrodnicze, historyczne, archeologiczne, ludoznawcze, farmaceutyczne, lekarskie). Poziom naukowy przedsiębranych w ich ramach prac zależał od wykształcenia należących do nich członków. Towarzystwa działające w silnych ośrodkach akademickich przyciągały badaczy uniwersyteckich. Stowarzyszenia prowincjonalne opierały się na lokalnych amatorach wiedzy. Różny był w poszczególnych państwach stosunek władz do towarzystw naukowych. W ośrodkach niemieckich działały zarówno stowarzyszenia utrzymujące się jedynie ze składek członków, jak i dotowane ze środków publicznych. We Francji na początku XIX wieku administracyjnie powołano do życia w każdym departamencie sociétés d’émulation, stowarzyszenia o bardzo szeroko zakrojonych celach (od promowania i rozwoju rolnictwa i handlu po poszukiwania starożytności lokalnych), które zrzeszały lokalnych erudytów i były kierowane przez prefekta, natomiast w 1. połowie stulecia masowo zaczęły powstawać towarzystwa z inicjatyw oddolnych (np. stowarzyszenia starożytników – société des antiquaires).

Towarzystwa naukowe przedstawiały wyniki badań najczęściej podczas otwartych dla publiczności zebrań i wykładów oraz na łamach własnych czasopism naukowych. Część towarzystw, o wyraźnie zarysowanym profilu starożytniczym, a później specjalizujących się w historii, archeologii lub naukach przyrodniczych, posiadała własne zbiory przedmiotów, najczęściej służące do prowadzenia badań. Niektóre z tych kolekcji – zwłaszcza w Wielkiej Brytanii w 1. połowie XIX wieku – stały się zalążkiem lokalnych muzeów.

Na ziemiach polskich pierwsze towarzystwa uczonych powstały w XVIII wieku, w kolejnym stuleciu w zmienionej sytuacji politycznej powstawały stowarzyszenia w każdym zaborze (np. w Warszawie w 1800 roku, w Krakowie w 1815 roku) i na emigracji (np. w Paryżu w 1832 roku). Ich zbiory, na które składały się niemal wyłącznie dary, w 2. połowie XIX stulecia przekształciły się w pierwsze publicznie dostępne muzea na ziemiach polskich (w 1865 otwarto Muzeum Starożytności Krajowych przy Towarzystwie Naukowym w Krakowie, w 1882 ☛ Muzeum im Mielżyńskich przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk).

W 1857 roku powstało w Poznaniu Towarzystwo Przyjaciół Nauk (pierwotnie jako Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, później przemianowane na Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – PTPN).  Wzorowane i odwołujące się do nieistniejącego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), stowarzyszenie postawiło sobie za główny cel „pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”.

Towarzystwo liczyło kilkuset członków – w chwili powstania 140, w 1917 roku – 669. Członkami towarzystwa w pierwszym okresie jego istnienia byli głównie wielkopolscy ziemianie i arystokraci. Dostęp inteligencji ograniczał pruski zakaz wstępowania w szeregi towarzystwa nauczycieli i urzędników państwowych. Pod koniec XIX wieku na plan pierwszy wysunęli się księża i lekarze, co znalazło swoje odzwierciedlenie również w tematyce prowadzonych badań (dominujące na początku historia Polski i wykopaliska w Wielkopolsce zastąpiła historia kościoła, nauki przyrodnicze, medycyna). Zakres prowadzonych prac badawczych – zwłaszcza na polu historii, archeologii, sztuki i literatury – nie wykraczał poza tematykę lokalną. Ich poziom zaś do początku XX wieku wyznaczali lokalni amatorzy. Dopiero przybycie do Poznania na początku stulecia polskich absolwentów historii, archeologii i historii sztuki z uniwersytetów niemieckich i austriackich ożywiło działalność naukową i popularnonaukową stowarzyszenia. Część z nich ściągnął do Poznania sam PTPN z myślą o zapewnieniu fachowej opieki dla swoich zbiorów i biblioteki. Obecność młodych wykształconych humanistów zaowocowała również istotnymi tekstami z zakresu archeologii, historii sztuki, historii i literaturoznawstwa.

Już w chwili powołania PTPN jego członkowie zainaugurowali powstanie dwóch muzeów. Wydział Nauk Historycznych i Moralnych powołał Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim, Wydział Nauk Przyrodniczych – Muzeum Historii Naturalnej. Szybko powstała również Biblioteka Towarzystwa. Szeroko zakrojone plany kolekcjonerskie Towarzystwa odwoływały się do idei uniwersalnego, oświeceniowego muzeum przy zakładzie badawczym.

Zgodnie z pierwszym statutem Towarzystwa z 1857 roku w Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich miały znaleźć się przedmioty odpowiadające ówczesnemu, bardzo szeroko pojmowanemu pojęciu starożytności, a więc: „przedmioty znajdowane w starożytnych grobach”, „przedmioty należące do obrzędów pogańskich najdawniejszych mieszkańców tej ziemi”, broń i dawne sprzęty, pamiątki po sławnych postaciach, „pamiątki krajowe” (monety i medale) oraz „pomniki krajowe” (dzieła sztuki i rękodzieła).

W pierwszym roku istnienia do Towarzystwa napłynęło ok. 100 przedmiotów pochodzących z wykopalisk archeologicznych oraz ok. 220 sztuk różnych monet, odlewów, pieczęci. W 1859 roku trafiły tu pozostałości zbiorów ☛ Towarzystwa Zbieraczów Starożytności Krajowych z Szamotuł. W 1869 roku zbiory PTPN-u liczyły: 749 obiektów archeologicznych, 7865 książek, 33 dokumenty pergaminowe, 2984 numizmaty, 2378 okazów naturalnych, 15 pamiątek historycznych, 380 rycin i grafik oraz jedynie 5 obrazów olejnych i 3 popiersia gipsowe.

Ponieważ Towarzystwo od początku borykało się z problemami lokalowymi (w latach 1857–1870 jego siedzibą była Biblioteka Raczyńskich, w latach 1870–1882 hotel Bazar) zarówno Muzeum Starożytności jak i Muzeum Historii Naturalnej nie były dostępne dla publiczności, a ich zbiory do roku 1869 nie były zinwentaryzowane i opisane.

W tym czasie jedyną formą udostępniania zbiorów Towarzystwa były wystawy. W 1858 roku PTPN przesłał zabytki prehistoryczne i egzemplarze uzbrojenia na Wystawę Starożytności i Zabytków Sztuki w Krakowie. Eksponaty z tego pokazu zostały uwiecznione przez Karola Beyera i spopularyzowane za sprawą wydanego przez niego ☛ albumu wystawy. W ten sposób sławę zyskał szyszak z Giecza, pozłacany hełm, jeden z pierwszych przedmiotów darowanych Towarzystwu. Trafił do jego zbiorów za sprawą Włodzimierza Adolfa Wolniewicza (1814–1884), wielkopolskiego ziemianina i społecznika, jednego z członków-założycieli Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Fotografia Beyera w przypadku tego przedmiotu miała niebagatelne znaczenie. Wraz z rysunkiem Walerego Eljasza Radzikowskiego i powstałą na jego podstawie chromolitografią włączoną do serii „Wzory sztuki średniowiecznej” Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego przyczyniła się do rozpowszechnienia wizerunku szyszaka, a z czasem jego popularności wśród malarzy historycznych (m. in. Aleksandra Lessera, Jana Matejki). Ci ostatni, umieszczając giecki szyszak na głowach władców z dynastii Piastów, wprowadzili go na stałe do kanonu ikonografii polskich królów.

Dostęp publiczności do takich zabytków z kolekcji PTPN-u jak szyszak z Giecza do lat 70. XIX wieku był w zasadzie niemożliwy. Przełomem w historii kolekcji PTPN-u było otwarcie nowej siedziby Towarzystwa w latach 80. oraz zmiana sytuacji prawnej jego zbiorów, od roku 1876 roku funkcjonujących jako odrębne, choć połączone strukturalnie z Towarzystwem, ☛ Muzeum im. Mielżyńskich.