Popularne czasopisma ilustrowane

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Na skutek rozwoju technik reprodukcyjnych w XIX-wiecznej Europie nastąpił rozkwit popularnych czasopism ilustrowanych. Ich głównym założeniem była popularyzacja wiedzy wśród szerokich mas społeczeństwa. W ciągu stulecia zawartość kolejnych generacji periodyków zmieniała się, ale załączane do nich ilustracje zabytków, scen i postaci historycznych przyczyniły się do rozpowszechnienia wizerunków obiektów dziedzictwa kulturowego.

W ciągu XIX wieku pojawiły się w Europie trzy kolejne modele czasopism ilustrowanych. Dla każdego z nich wzorcem były periodyki wydawane w Londynie.

„Penny Magazine” (1832) i inne czasopisma encyklopedyczne

Angielskie czasopismo wydawane przez Society for the Development of Useful Knowledge miało na celu propagowanie wiedzy wśród szerokiej publiczności. Jego pomysłodawcy – Charles Knight (1791–1873), Henry Peter Brougham (1778–1868), Jeremy Brentham (1748–1832) – byli filantropami i popularyzatorami wiedzy, nie zaś zawodowymi dziennikarzami. W swojej działalności odwoływali się do oświeceniowych idei encyklopedystów, a ich niewielkiego formatu czasopismo, z ilustracjami nawiązującymi do plansz dołączanych do „Encyklopedii” Diderota i d’Alamberta, wizualnie bliższe było książce niż gazecie. Po złożeniu w jeden tom numerów tygodnika z danego roku powstawał spory wolumin. Niska cena sprawiała, że periodyk był łatwo dostępny, a jego nakład wynosił 120 tysięcy egzemplarzy. Podobnym periodykiem edukacyjnym był założony rok później francuski „Magazin Pittoresque”, którego pomysłodawcy – Pierre Leroux (1797–1871), Alexandre Lachevardière (1795–1855), Edouard Charton (1807–1890) – byli związani z ruchem saintsimonistów, sympatyków Henriego de Saint-Simona, francuskiego filozofa i jednego z prekursorów socjologii, twórcy doktryny filozoficzno-społecznej z nurtu socjalizmu utopijnego. Do wzorca „Penny Magazine” odwoływały się ponadto:

• „Das Pfennig Magazine” (1833, Drezno)
• „Das wohlfeile Panorama des Universums” (1834, Praga)
• „Lördags Magazinet” (1834, Sztokholm)
• „Dansk Penning Magazine” (1834, Kopenhaga)
• „Nederlandsch Magazijn” (1834, Amsterdam)
• „Semanario Pintoresco” (1836, Madryt).

Główne tematy i ilustracje tych czasopism to: biografie, historia naturalna, sztuki piękne, malownicze widoki oraz nauka i technika. Z założenia czasopisma tej generacji nie zawierały odniesień do aktualnej sytuacji politycznej i międzynarodowej. Dość szybko zaczęto krytykować w nich przypadkowy układ tekstów oraz brak tematycznego uporządkowania numerów.

„Illustrated London News” (1842) i magazyny ilustrowane

Nowy model czasopisma ilustrowanego pojawił się w latach 40. XIX wieku. Zapoczątkowały go angielskie „Illustrated London News”. Wzorowane na nich:

• „L’Illustration” (1843, Paryż)
• „Illustrierte Zeitung” (1843, Lipsk)
• „La Ilustraçãio Jornal” (1845, Lizbona)
• „La Ilustración” (1849, Madryt)

były periodykami droższymi, obszerniejszymi, o niższym nakładzie, a z czasem bardziej ekskluzywnymi. Ich dwukrotnie większy w stosunku do poprzedników format zbliżał je do prasy codziennej. W zawartości coraz większą rolę zaczęła odgrywać tematyka bieżąca i promocja współczesnej grafiki artystycznej. Periodyki te jednak skupiały się przede wszystkim na obecnej sytuacji międzynarodowej, stroniąc od polityki wewnętrznej rodzimych krajów.

„Penny Illustrated Paper” (1861) i inne tanie periodyki

Trzecią generację czasopism ilustrowanych, zapoczątkowaną przez angielski tygodnik, charakteryzowała niższa cena, podobny format oraz wysoki nakład, zbliżający je do czasopism z lat 30. XIX wieku. Bezpośrednim naśladowcą londyńskiego wzorca był francuski „Journal Illustré” (1863), kolejnymi m.in. „De Hollandische illustratie” (1864, Amsterdam). W czasopismach ilustrowanych drugiej połowy XIX wieku coraz częściej odnajdziemy wzmianki o bieżącej sytuacji politycznej. Z czasem ich zawartość zaczyna odzwierciedlać sytuację geopolityczną i konkurencję mocarstw europejskich.

Polskie periodyki ilustrowane w XIX wieku nawiązują do wzorców zachodnich, choć dynamika ich rozwoju jest nieco inna. Pierwszą fazę stanowią lata 30. XIX wieku z tytułami wzorowanymi na zachodnich czasopismach encyklopedycznych, drugą okres po 1864 roku charakteryzujący się wielością coraz bardziej wyspecjalizowanych tytułów.

Najważniejsze tytuły z lat 30. tzn.:

• „Magazyn Powszechny” (1834–1844)
• „Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna” (1835–1837 oraz 1838–1839)
• „Przyjaciel Ludu” (1834–1849)
• „Lwowianin” (1835-1839)
• wydane tylko w jednym zeszycie „Starożytności Galicyjskie” (1840)
• oraz późno założona „Księga Świata” (1851–1863),

ilustrowały przede wszystkim litografie (rzadziej staloryty i miedzioryty). Ich nakład wahał się od kilkuset do 3 tysięcy egzemplarzy, a zasięg ograniczał się głównie do jednego zaboru.

Najczęściej zawierały one ryciny i tłumaczenia tekstów z zagranicznych czasopism. Wydawany w Lesznie „Przyjaciel Ludu” wyróżniał się zarówno szatą graficzną, jak i autorstwem tekstów (wielkopolskich starożytników, historyków i lokalnych badaczy), podobnie „Lwowianin” nie ograniczał się do przedruków zachodnich tekstów i zawierał znaczną liczbę rycin poświęconych historii i kulturze wschodniej Galicji.

Tematyka tekstów i ilustracji tych periodyków była zbliżona: historia (zwłaszcza biografie znanych postaci), sztuki piękne, folklor, krajoznawstwo, archeologia, słowiańszczyzna, ciekawostki naukowe oraz literatura i poezja współczesna. Jak w przypadku zagranicznych czasopism encyklopedycznych charakteryzowała je duża przypadkowość w konstrukcji pojedynczych numerów i brak logicznego uporządkowania tematów.

W 2. połowie XIX wieku upowszechnia się na ziemiach polskich drzeworyt reprodukcyjny, wykonywany w miejscowych drzeworytniach, a pod koniec stulecia dominować zaczyna fotografia. W tym czasie dokonuje się rozwój tygodników ilustrowanych o wyższym nakładzie (od 3 do 11 tysięcy, a na początku XX wieku kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy). Obok najbardziej znanych warszawskich periodyków „Tygodnika Ilustrowanego” i „Kłosów”, wydawane są m.in.:

• „Wędrowiec”
• „Biesiada Literacka”
• „Świat”
• „Ziemia”
• „Włościanin”
• „Ognisko Domowe”
• „Strzecha”,

a na początku XX wieku:

• „Nowości Ilustrowane”
• „Tydzień”
• „Nasz Kraj”.

Zmienia się wówczas i różnicuje ich profil (od ogólnego po literacki, historyczno-artystyczny, kulturalno-społeczny, podróżniczo-geograficzny, przyrodniczo-techniczny). Najważniejsze stają się informacje bieżące, a stosunek do pamiątek przeszłości niekiedy idealizująco-sentymentalny. Redaktorami i autorami tekstów najczęściej byli pisarze, publicyści i dziennikarze. Od ich zainteresowań zależał dobór tematów z zakresu historii, a przyjmowane teksty miały charakter skrótowego podania podstawowych, przystępnych informacji. Wykonaniem ilustracji trudnili się zawodowi rysownicy, ale także znani artyści i malarze.

Coraz istotniejsze miejsce w czasopismach 2. połowy XIX wieku zajmowały reprodukcje współczesnych dzieł popularnych artystów polskich. Nazwiska Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego czy braci Gierymskich przyciągały czytelników. Najczęściej dołączano obrazy o tematyce historycznej. Reprodukcje zajmowały całe stronice albo były dodawane jako osobne premie dla prenumeratorów. Umożliwiały każdemu czytelnikowi stworzenie w zaciszu domowym osobistej kolekcji najważniejszych polskich obrazów, przyczyniając się do ugruntowania do dziś obowiązującego kanonu polskiej sztuki przełomu XIX i XX wieku.

W perspektywie całego stulecia do najpopularniejszych ilustracji w czasopismach polskich należały: portrety postaci historycznych (władców, hetmanów, magnatów, badaczy i naukowców), pomniki i nagrobki (najczęściej reprodukowano nagrobki z katedry krakowskiej), architektura na terenie dawnej Rzeczypospolitej oraz typy ludzkie (etniczne oraz społeczne). Wśród widoków budowli dominują kościoły (ilościowo: Kraków, Częstochowa, Warszawa, Wilno, Płock, Gniezno), zamki (Wawel, Zamek Królewski w Warszawie, Malbork) oraz ruiny zamków (Będzin, Janowiec, Kamieniec Podolski). Nieco rzadziej prezentowano architekturę miejską (zazwyczaj z dużych ośrodków: Warszawy, Krakowa, Łodzi, Poznania), a pałace i rezydencje pojawiają się wraz z powstaniem czasopism dedykowanych ziemiaństwu („Dwór i Wieś”, „Wieś ilustrowana”). Bardzo często spotykane w 1. połowie stulecia wizerunki dzieł rzemiosła artystycznego (zwłaszcza złotnictwa) oraz numizmatów, w 2. połowie są coraz rzadsze.

Czasopisma w ciągu niemal całego stulecia rozpowszechniały przede wszystkim widoki architektury kościelnej i obronnej z terenów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Wspomagały oddziaływanie idealistycznej wizji katolickiego kraju rycerzy i szlachty, którą w tym samym czasie odnaleźć można było na kartach powieści historycznych z trylogią Henryka Sienkiewicza na czele. Przełom XIX i XX wieku charakteryzowała większa różnorodność podejmowanych tematów, przede wszystkim w pismach krajoznawczych. Na ilustracjach pojawiają się wówczas małe miejscowości, widoki wiosek, architektura lokalnych kościołów, bożnic i cerkwi.