Pisanki

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W ostatniej ćwierci XIX wieku kolekcjonerstwo, badanie i dokumentowanie pisanek stało się na terenach Słowiańszczyzny ważnym elementem rozwijającej się wówczas folklorystyki. Malowanie jajek oraz związane z tym zwyczaje uznawano za jeden z najważniejszych i zarazem najbardziej zagrożonych rysów charakteryzujących kulturę ludową tej części Europy. Badania, dokumentacja i kolekcjonowanie pisanek prowadzone były zarówno z inicjatywy lokalnych ludoznawców i amatorów, jak i towarzystw naukowych oraz muzeów. Miały one zawsze charakter regionalny: te prowadzone indywidulanie ograniczone były do jednej lub kilku miejscowości, te w których uczestniczyła większa liczba badaczy czy amatorów mogły się rozciągać nawet na obszary całych guberni czy dzielnic, ich punktem wyjścia były jednak badania prowadzone w poszczególnych wsiach i osadach.

Najstarsze inwentaryzacje pisanek na ziemiach polskich datują się na przełom lat 70. i 80. i wiążą się m.in. z badaniami folklorystycznymi prowadzonymi przez Oskara Kolberga (1814–1890). Opublikowaną przezeń w 1882 roku w „Tygodniku Ilustrowanym” tablic z 46 typami pisanek z Horodnicy na Pokuciu zaopatrzoną w ich lokalne nazwy, należy uznać za jedną z najstarszych dokumentacji wizualnych tego zjawiska. W tym samym czasie podobne badania w podkarpackich Ropczycach prowadził Seweryn Udziela (1857–1937). A Mikołaj Sumcow (1854–1922), etnograf i literaturoznawca z Uniwersytetu w Charkowie, swoje poszukiwania zaplanował na szerszą skalę i oparł na współpracy z regionalistami i amatorami, do których za pośrednictwem prasy wystosował ankietę oraz zwrócił się z prośbą o nadsyłanie do Charkowa charakterystycznych egzemplarzy. O ile Sumcow badał i kolekcjonował pisanki ukraińskie i – marginalnie – rosyjskie, o tyle Tadeusz Dowgird (1852–1919) w ankiecie zamieszczonej w latach 1889–90 w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Kłosach” i „Wiśle” zaplanował badanie pisanek na terenach Królestwa Polskiego i guberni zachodnich Imperium. Oparty na doświadczeniach tych badaczy kwestionariusz przygotowany w 1897 roku pod egidą PTL przez Franciszka Krčeka (1869–1916) należy uznać za najbardziej profesjonalne polskie badania poświęcone pisankom przeprowadzone w tym okresie. Miały one być kontynuacją poszukiwań z poprzednich kilku lat i w swoim założeniu objąć terytorium całej Galicji. Towarzystwo przygotowało i rozesłało w dwóch wersjach językowych (polskiej i ukraińskiej) ponad 2000 kwestionariuszy. Ich efekt okazał się jednak niekompletny: do Lwowa odesłano raptem 10% wypełnionych z różnym poziomem szczegółowości i staranności ankiet.

Ważnym elementem badań nad pisankami było opisanie według miejscowej nomenklatury ich barw, sposobów dekorowania i wzorów. Odwołujące się do wierzeń i symboliki słowa nieraz nie oddawały z pełną ostrością rzeczywistego wyglądu pisanek i pojawiających się na nich motywów. Ponadto, przedstawiciele ludu mieli problemy z dokładnym określeniem barw i wzorów. Ludoznawcy zwracali się więc w ankietach i kwestionariuszach o nadsyłanie nie tylko opisowych odpowiedzi na pytania, ale także egzemplarzy pisanek i/lub ich dokumentacji wizualnej. Efektem ubocznym badań były nieraz imponujące kolekcje. Sumcowowi udało się w ten sposób zebrać niemal 400 pisanek, w wyniku poszukiwań Dowgirta – dla którego ich wygląd i dekoracja były najważniejsze – powstała kolekcja licząca ponad 1200 egzemplarzy, a mieszkająca w guberni połtawskiej Katarzyna Skarżyńska (1854–1932) w latach 80. i 90. zebrała ponad 2000 pisanek z ukraińskich ziem podległych Imperium Rosyjskiemu. W ankiecie Dowgirta podana była dokładna informacja dotycząca sposobu przygotowania przesyłki z pisankami: miały one być zapakowane ciasno i opakowane w bibułki z zapisanym identyfikującym je określeniem miejsca pochodzenia. Jak wynika z zachowanej korespondencji PTL była to wówczas przyjęta praktyka, a przy rozpakowywaniu i opisywaniu nadesłanych pisanek należało bardzo uważać, by nie pogubić lub nie poprzestawiać identyfikujących je bibułek.

Koniec XIX wieku to czas zakładania kolekcji pisanek: w 1891 roku w Europie było 14 tego typu zbiorów, a w 1898 roku ta liczba wzrosła do 29. W Austro-Węgrzech kolekcje pisanek znajdowały się m.in. w Muzeum Morawskim w Brnie i w prywatnym muzeum przemysłowym Wojciecha Náprsteka w Pradze oraz przy krakowskich i lwowskich muzeach i towarzystwach naukowych. W Krakowie – głównie za sprawą Izydora Kopernickiego (1825–1891) – takie zbiory posiadały Muzeum Artystyczno-Przemysłowe i Akademia Umiejętności; we Lwowie uporządkowane zbiory pisanek znajdowały się w Muzeum im. Dzieduszyckich i Muzeum Przemysłowym. Zbiory pisanek zakładane były także w Imperium Rosyjskim: Dowgird zgromadził swoją opartą na badaniach kolekcję z myślą o Muzeum Przemysłu i Rolnictwa; do 1905 roku w prywatnym muzeum w Łubniach eksponowała swój zbiór Skarżyńska; w Charkowie znajdowała się kolekcja Sumcowa, która w 1905 roku włączona została do zbiorów założonego przezeń Muzeum Historycznego. Kolekcjonowaniem i badaniem pisanek parali się również amatorzy –  ziemianie, nauczyciele, krajoznawcy czy fotografowie – rozsiani po prowincjonalnych ośrodkach. Wiele było wśród nich kobiet. Pisanki znalazły się m.in. w kolekcji Katarzyny Skarżyńskiej w oraz w kręgu zainteresowań etnograficznych Ołeny Pcziłki (1849–1930), około 200 pisanek ze wsi Popieluchy zebrała Helena z Grocholskich Janowa (1845–1922), do której majątku należała ta podolska wieś. Przy tworzeniu zbiorów i badaniu pisanek instytucje, amatorzy i folkloryści współpracowali ze sobą: w tworzenie zbioru ukraińskich pisanek Skarżyńskiej np. zaangażowani byli m.in. Sumcow i Greim.

Rzadziej i z mniejszą konsekwencją wykonywano dokumentacje rysunkowe pisanek. Nieliczne z nadesłanych do PTL ankiet zaopatrzone są w schematyczne czarno-białe rysunki odtwarzające wzory umieszczane na jajkach. Wykonane były one w konwencji tablic poglądowych publikowanych w ówczesnej prasie czy w czasopismach krajoznawczych i ludoznawczych. Na jednej tablicy przedstawionych było kilkanaście, pochodzących z tej samej wsi/regionu pisanek. Te dołączane do rozpraw Kolberga, choć schematyczne, spełniały swoją rolę poglądową: odtwarzały charakterystyczny ornament i zaopatrzone były w informacje o miejscu, w którym zostały wytworzone. Bardziej wypracowane graficznie, oddające trójwymiarowość jajka tablice z pisankami z wydanego w 1900 r. „Roku polskiego” Zygmunta Glogera (1845–1910) stanowią tylko zestawienie wzorów i nie są zaopatrzone w identyfikujący je komentarz. Pisanki dokumentowano za pomocą technik reprodukcyjnych również w warunkach gabinetowych, z myślą o ich publikacji. Jedną z najbardziej wypracowanych prac tego typu jest katalog zbioru pisanek z kolekcji Katarzyny Skarżyńskiej. Opracowany przez opiekuna jej zbiorów, etnografa i członka Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego, Siergieja Kulżynskiego, zawierał w dołączonym albumie z 33 chromolitograficznymi i 12 czarno-białymi tablicami ilustracje każdej skatalogowanej pisanki wykonane przez miejscowego rysownika, Łubieńskiego. Czarno-białe i barwne chromolitograficzne tablice z pisankami przeznaczone były nie tylko do ilustracji artykułów prasowych, katalogów zbiorów rozpraw folklorystycznych, encyklopedii, ale także drogich wielkoformatowych albumów poświęconych przemysłowi domowemu lub ornamentowi, takich jak Ukrainski Narodnyj Ornament Ołeny Pcziłki. Amatorzy, tacy jak Helena Janowa, wykonywali również akwarelowe lub rysunkowe dokumentacje swoich kolekcji, które zbierali w albumach.

Pierwszym, który uchwycił pisanki za pomocą technik fotograficznych był zapewne Michał Greim (1828–1911). Nie skupił się on jednak na samych przedmiotach, lecz na ich reprodukcjach. W kolekcji Muzeum Przemysłowego we Lwowie znajdowały są jego fotografie reprodukcyjne plansz z graficznym (lub rysunkowym) przedstawieniem pisanek. Był to materiał badawczy dotyczący Podola wykonany przez współpracującego z nim syna, Jana. Fotografia wykorzystana została tu jako narzędzie badawcze i naukowe: niektóre zdjęcia są akwarelowane, być może w atelier Greima powstało więcej takich zestawów, które wysłane zostały do towarzystw naukowych i badaczy, kolekcjonerów czy muzeów, z którymi fotograf współpracował. Wiadomo, że wśród jego korespondentów znajdowała się Katarzyna Skarżyńska, dla której zbierał pisanki z Podola: być może tablicę przedstawiają stworzoną dla niej kolekcję. Fotografii zaczęto używać na szerszą skalę do dokumentacji pisanek wraz z udoskonaleniem technik fotomechanicznych, za sprawą których fotografia zaczęła wypierać rysunek jako podstawę ilustracji publikowanych w książkach i czasopismach oraz wraz z jej popularyzacją wśród członków zakładanych licznie w tej części Europy towarzystw krajoznawczych. Numer „Ziemi”, czasopisma PTK, poświęcony zwyczajom i obrzędom wielkanocnym (1913 r.) ilustrowany jest licznymi fotografiami pisanek z archiwum fotograficznego tego stowarzyszenia.

Pisanki i ich dokumentacje były ważnym elementem organizowanych w ostatniej ćwierci XIX wieku wystaw etnograficznych. Ich kolekcje wystawione zostały w Kołomyi (1880); Tarnopolu (1887), w ramach oddziałów etnograficznych wystaw światowych w Wiedniu (1873) i Paryżu (1878) czy wystaw towarzyszących kongresom archeologicznym organizowanym w Imperium Rosyjskim. Niestety nie znamy ikonografii, która ukazywałaby w jaki sposób pisanki były eksponowane. W katalogu wystawy Pokucia w Kołomyi mowa jest o tym, że zebrane one były na kopie. Z kolei, pisanki z kolekcji Sumcowa zostały wyeksponowane w 1902 roku na zorganizowanej przezeń wystawie towarzyszącej 12 kongresowi archeologicznemu w Charkowie w dużej gablocie umieszczonej w centrum sali biblioteki uniwersyteckiej. W Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego we Lwowie zachowana jest drewniana gablota na pisanki z okresu dwudziestolecia międzywojennego, która zapewne odzwierciedla wcześniejsze sposoby ich wystawiania w muzeach i na wystawach.

Zbiory pisanek utworzone pod koniec XIX wieku, choć szczątkowo, zachowane są dzisiaj w tych samych instytucjach. Zmienił się jednak sposób ich eksponowania oraz nadawane im znaczenie. Założone w 2000 roku Muzeum Pisanek w Kołomyi eksponuje pisanki w ramach uniwersalnych i narodowych. Na wystawie znalazły się pisanki z całego świata, a wśród nich pokaźny zbiór tych ukraińskich wykonanych współcześnie wedle wzorów zaczerpniętych ze wspomnianego katalogu kolekcji Katarzyny Skarżyńskiej. Z kolekcji ponad 9000 pisanek Muzeum Etnograficznego w Krakowie (w tym tych pochodzących z historycznych kolekcji Muzeum Artystyczno-Przemysłowego, Akademii Umiejętności czy Seweryna Udzieli) w 2014 roku 300 wystawionych zostało w na nowej ekspozycji Muzeum. Choć pisanki z końca XIX wieku pokazano wspólnie z egzemplarzami późniejszymi, a ekspozycji nadano charakter uniwersalny, to udało się również pokazać optykę, przez którą na pisanki patrzyli pierwsi folkloryści: regionalizm (wyszczególnione miejscowości, z których pochodzą pisanki), ornament (lupa, przez którą można patrzeć na pisanki), powiązanie z obrzędami i symboliką ludową.

Podstawowe źródła i literatura