Bezpośrednią przyczyną założenia pod koniec 1881 r. Prowincjonalnego Muzeum Rzemiosła (Provinzial-Gewerbe-Museum) w Gdańsku było nabycie za sumę 9 tysięcy marek kolekcji Eduarda Ludwiga Garbego (1819–1896), gdańskiego kupca i pasjonata historii miasta nad Motławą. Kolekcja przeszła oficjalnie na własność Związku Prowincji (Provinzialverband), czyli prowincjonalnej jednostki samorządu terytorialnego.
Inaugurację muzeum poprzedziły jednak kilkuletnie dyskusje oraz inne inicjatywy. W połowie XIX wieku cel popularyzacji i propagowania wiedzy o rzemiośle artystycznym, również w kontekście jego miejscowego rozwoju, przyświecał Rudolfowi Freitagowi (1805–1890), rzeźbiarzowi i nauczycielowi w miejscowej Szkole Sztuk Pięknych, który w murach pofranciszkańskiego klasztoru założył prywatne muzeum. Ostatecznie jego kolekcja trafiła do Muzeum Miejskiego w Gdańsku.
Z kolei w 1878 r. pruskie ministerstwo handlu zaproponowało nadprezydentowi prowincji Prusy Zachodnie, Heinrichowi von Achenbachowi (1829–1899) przekazanie zbioru próbek (Mustersammlung), pochodzących z wystawy rzemiosła artystycznego, która odbyła się w 1875 r. w Królewcu. Prowadzona wówczas korespondencja pomiędzy ministerstwem, władzami prowincji i jednostkami samorządu terytorialnego w Prusach Zachodnich dowodzi, że przyszła instytucja miała być muzeum przemysłowym, skierowanym na rozwój wzornictwa przemysłowego w regionie. Kładziono nacisk na wykorzystanie galwanoplastyki, odlewów, prezentację wzorów i kopii dla rzemieślników i projektantów, w dalszej kolejności dopiero na pokazywanie zabytków lokalnego rzemiosła artystycznego.
W tym czasie powstała również komisja ds. organizacji Muzeum Sztuki i Rzemiosła w Prowincji Prusy Zachodnie (Kommission für die Gründung eines Kunst und Gewerbe-Museum der Provinz Westpreussen). Jednak dopiero zakup kolekcji Eduarda Ludwiga Garbego ożywił działalność komisji i ostatecznie zadecydował o profilu zbiorów muzealnych, czyli historycznej kolekcji dawnego rzemiosła gdańskiego. Kolekcję Garbego początkowo pokazywano publiczności w prywatnym mieszkaniu jednego z członków komisji, Oskara Bischoffa, przy ul. Kowalskiej (Schmiedegasse 3).
Na kolekcję Garbego składały się meble i wyroby rzemiosła artystycznego, które zostały wpisane do muzealnego inwentarza pod nr. 1–433. W kolejnych latach muzeum poszerzało jednak swoje zbiory, corocznie dokupując kilkadziesiąt przedmiotów. Ponadto darowizny na rzecz kolekcji przekazywali mieszkańcy Gdańska, władze miasta i lokalne stowarzyszenia.
Muzealna kolekcja dzieliła się na 8 działów:
- A. Meble i snycerka
- B. Lustra i szkła
- C. Lampy
- D. Wyroby z metalu
- E. Porcelana, fajans
- F. Chińska porcelana
- G. Broń
- H. Różne)
W 1885 r. otwarto ekspozycję Muzeum Rzemiosła Artystycznego na parterze północnego skrzydła klasztoru pofranciszkańskiego w Gdańsku, w którym siedzibę miało również Muzeum Miejskie ze swoimi zbiorami artystycznymi.
Muzeum podporządkowane było dyrektorowi Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego, Hugonowi Conwentzowi. Opiekunem zbiorów był Johannes Heise, jednocześnie konserwator zabytków prowincji Prusy Zachodnie, a później Oskar E. S. Bischoff. Po roku 1912 kierownikiem Muzeum został nowy dyrektor Muzeum Miejskiego – Hans Fritz Secker (1880–1960).
Secker odpowiedzialny za reorganizację zbiorów artystycznych Muzeum Miejskiego oraz koncepcję jego nowej aranżacji, postulował również zmiany w kolekcji rzemiosła artystycznego. Zabiegał o utworzenie osobnego funduszu na muzealne zakupy w ramach budżetu Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego. Zapowiadał utworzenie muzealnej biblioteki z literaturą poświęconą rzemiosłu artystycznemu.
W 1916 r. Secker wystawił na aukcji w domu aukcyjnym Lepkego w Berlinie część przedmiotów z kolekcji Muzeum Rzemiosła Artystycznego (zwłaszcza meble i dzieła sztuki ze zbioru Garbego). Dyrektor próbował w ten sposób zdobyć fundusze na rozwój kolekcji. Starał się również o utworzenie przy muzeum specjalnej fundacji, odpowiedzialnej za zdobycie pieniędzy od darczyńców prywatnych na rzecz muzeum.
Jednym z głównych postulatów Seckera było wyprowadzenie kolekcji rzemiosła z pokojów na parterze muzealnego budynku, gdzie warunki przechowywania (wilgoć i temperatura) poczyniły niepowetowane straty. Secker docelowo postulował przeniesienie zbiorów rzemiosła artystycznego do osobnego budynku, póki co zaprojektował ich nową aranżację na parterze muzealnego gmachu.
Przedsionek muzeum miał w koncepcji Seckera nawiązywać do wnętrza gdańskiego domu kupieckiego. Prezentowano tutaj najstarsze zabytki gdańskiego rzemiosła. W dalszej części ekspozycji obowiązywał porządek rodzajowy i chronologiczny. Z przedsionka przechodziło się do Sali Białej, w której ustawiono wczesnobarokowe meble i rzeźby. Wyroby miejscowe można tu było porównać z przykładami rzemiosła południowoniemieckiego. W sąsiedniej Sali Czerwonej znalazły się zbiory wyrobów z bursztynu, kolejno widz mógł obejrzeć zbiór kafli, przejść klasztornymi krużgankiem (gdzie prezentowano odlewy gipsowe rzeźb antycznych i późniejszych) do sali sztuki kościelnej. Na piętrze znajdowały się m.in. sala fajansu, sala wyrobów złotniczych, sala mebli elbląskich, pokój zaaranżowany na sień gdańskiego domu kupieckiego.
Na podstawie przewodnika Seckera po zbiorach muzealnych z 1917 r. trudno określić, które z opisywanych przedmiotów należały do zbiorów Muzeum Rzemiosła Artystycznego, a które do Muzeum Miejskiego, posiadającego w swojej kolekcji również zabytki dawnej kultury i sztuki Gdańska. Przewodnik dotyczy zbiorów, prezentowanych w gdańskim klasztorze franciszkańskim i sprawia wrażenie, jakby Secker połączył przedmioty rzemiosła artystycznego z dwóch zbiorów w jedną ekspozycję. Oficjalnie dokonano tego w 1921 r., kiedy Muzeum Rzemiosła Artystycznego zlikwidowano, a jego zbiory stały się jednym z działów Muzeum Miejskiego.
Podstawowe źródła i literatura
- Archiwum Muzeum Narodowego w Gdańsku, MNG-I-A-7
- Archiwum Państwowe w Gdańsku, zespół: Muzeum Miejskie w Gdańsku, sygn. 10-11
- Archiwum Państwowe w Gdańsku, zespół: Naczelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie, sygn. 199, 206, 207
- Archiwum Państwowe w Gdańsku, zespół: Starosta Krajowy Prowincji Prusy Zachodnie, sygn. 42
- Secker, Die Kunstsammlungen im Franziskanerkloster zu Danzig, Berlin 1917