Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej (Westpreußisches Provinzialmuseum) w Gdańsku

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W 1742 r. powstało w Gdańsku Towarzystwo Przyrodnicze (Societatis Physicae Experimentalis, od 1753 Die Naturforschende Gesellschaft), którego celem było poszerzanie wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych. Towarzystwo cieszyło się popularnością wśród gdańskiego mieszczaństwa, polskich rodzin arystokratycznych (Czapskich, Sierakowskich, Sanguszków, Załuskich) oraz przychylnością polskiego króla Stanisława Augusta.

Obok działalności wydawniczej, prowadzenia wykładów, doświadczeń i demonstracji, Towarzystwo poszerzało również własne zbiory biblioteczne i przyrodnicze, które – po kilku przeprowadzkach – od 1845 r. znajdowały się w jego siedzibie przy ul. Mariackiej 26 (zw. Domem Przyrodników).

W 1865 r. nowy prezes Towarzystwa, botanik i nauczyciel Theodor Karl Bail (1833–1922) podjął starania o udostępnienie kolekcji zwiedzającym. Udało mu się uzyskać dotację od landtagu prowincji Prusy (wówczas jeszcze zjednoczonej i obejmującej duży obszar: Prusy Wschodnie i Zachodnie). Uroczyste otwarcie ekspozycji zbiorów przyrodniczych nastąpiło 14 września 1869 r. na piątym piętrze siedziby Towarzystwa. W 1876 r. Bail uzyskał następne dofinansowanie landtagu – na otwarcie kolejnej sali. Na czwartym piętrze Domu Przyrodników znalazły się kolekcje botaniczne i prehistoryczne.

Po podziale prowincji Prusy w 1878 r. na dwie mniejsze: Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie, przy aktywnym udziale nadburmistrza Gdańska Leopolda von Wintera, landtag nowo powstałej Prowincji Prusy Zachodnie powołał do życia Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej. Celem muzeum było prowadzenie badań historycznych, etnologicznych i archeologicznych na terenie Prowincji, we współpracy ze stowarzyszeniami naukowymi istniejącymi na tym obszarze i wspieranymi przez administrację prowincji.

Gdańskie muzeum utrzymywało kontakty i otrzymywało przedmioty od towarzystw starożytności z Elbląga i Grudziądza oraz od stowarzyszenia historycznego z Kwidzyna. Mniej ożywione stosunki łączył Gdańsk z Toruniem i tamtejszym Muzeum Miejskim.

W 1880 r. zatrudniono na stanowisku dyrektora Muzeum, młodego botanika, związanego od dzieciństwa z Gdańskiem, z dysertacją obronioną we Wrocławiu, Hugona Conwentza (1855–1922). Pod jego wodzą już w 1881 r. muzeum rozpoczęło badania terenowe w celu powiększenia zbiorów przyrodniczych i prehistorycznych z terenu prowincji. Przeprowadzono między innymi wykopaliska w rejonie Sztumu (we wsi Bągart znaleziono szczątki łodzi wikingów, którą później zrekonstruowano na muzealnej ekspozycji oraz fragmentów drewniano-ziemnych starożytnych dróg w dolinie Dzierzgoni).

Muzeum wydawało również odezwy do mieszkańców prowincji z prośbą o przesyłanie eksponatów do zbiorów, rozsyłało kwestionariusze dla poszukiwaczy i znalazców ciekawych przedmiotów. W kolejnych latach także władze powiatów otrzymały instrukcje, jak postępować ze znaleziskami odkrytymi w trakcie robót publicznych oraz polecenie przekazywania wszelkich odkryć z terenu prowincji do Gdańska.

Conwentz regularnie, co najmniej cztery razy w roku odbywał objazdy po prowincji, w trakcie których spotykał się przede wszystkim z miejscowymi nauczycielami, prowadził dla nich wykłady, pokazywał eksponaty z zasobów muzeum i zachęcał do współpracy. Nauczyciele często zostawali korespondentami Muzeum oraz informatorami o dokonywanych w ich okolicach pracach i odkryciach. Współpraca pomiędzy Muzeum a nauczycielami była bardzo ożywiona, dobrze zorganizowana i owocna. Conwentz przykładał do niej dużą wagę, a także promował ją jako jeden z głównych celów muzeów regionalnych. Zagadnieniu temu poświęcił swoje wystąpienie pt. „How to Promote Interest in Museum Collections” na konferencji poświęconej muzeom w 1906 r. w Bristolu.

Conwentz był również pomysłodawcą publikacji poglądowych tablic ściennych z ilustracjami oraz zwięzłymi informacjami na temat poszczególnych okresów prehistorycznych, które przeznaczono dla szkół różnych szczebli. W 1889 r. minister kultu Gustav Heinrich von Gössler (1838–1902) zaproponował stworzenie niewielkich zbiorów z zasobów muzeów prowincjonalnych z przeznaczeniem na cele dydaktyczne dla szkół wyższych. Conwentz, znając skromność lokalnych zbiorów, wyraził sprzeciw, a w zamian zaproponował wykonanie tablic, przeznaczonych dla wszystkich instytucji edukacyjnych, łącznie ze szkołami ludowymi. Wydane po raz pierwszy w 1892 r. tablice ścienne trafiły nie tylko do szkół w prowincji, ale również w całych Niemczech. Przejrzyste i ilustrowane na trwałe wpisały się w pejzaż niemieckiego szkolnictwa i rozsławiły inicjatywę gdańskiego muzealnika.

Hugo Conwentz był również pomysłodawcą wprowadzenia instytucjonalnej ochrony przyrody. W 1902 r. na prośbę ministra kultu przygotował memorandum w sprawie ochrony pomników przyrody. W roku 1906 dzięki jego staraniom powstał w Gdańsku, pierwszy w Królestwie Prus, Urząd Konserwatora Przyrody (Staatliche Stelle für Naturdenkmalpflege in Preussen). W 1911 r. urząd przeniesiono do Berlina, a na jego czele stanął sam Conwentz. Na stanowisku dyrektora gdańskiego muzeum zastąpił go wówczas Paul Kumm (1865–1927).

Zbiory Muzeum sięgały XVIII wieku. Przekazane przez Towarzystwo Przyrodnicze kolekcje składały się przede wszystkim ze skał i minerałów, zielników, okazów miejscowej flory i fauny. Kolekcja prehistoryczna i antropologiczna Towarzystwa powstała dość późno, założył ją w 1872 r. lekarz i członek Towarzystwa, Abraham Lissauer (1832–1908), dzięki któremu zespół ten zaczął się szybko rozwijać.

Kolejno do zbiorów Muzeum trafiły: kolekcje Zachodniopruskiego Towarzystwa Botaniczno-Zoologicznego (Westpreußischer Botanisch-Zoologischer Verein); kolekcja ornitologiczna pastora Karla Leopolda Boecka (1803–1875); kolekcja bursztynu Franza Antona Mengego (1808–1880).

W 1905 r. muzeum posiadało: 1350 przedmiotów z zbiorach mineralogiczno-petrograficznych, 12500 w geologiczno-paleontologicznych, 1400 w botanicznych, 3200 w zoologicznych, 10400 w prehistorycznych i 1650 w etnologicznych, w sumie około 30 500 eksponatów.

Siedzibą Muzeum została Zielona Brama. Muzeum otwarto w pomieszczeniach dolnych kondygnacji budynku 18 września 1880 r. w trakcie Ogólnokrajowego Zjazdu Niemieckich Przyrodników i Lekarzy. W 1887 r. muzeum przejęło cały budynek Zielonej Bramy, choć część ekspozycji (zbiory botaniczne) nadal prezentowano w siedzibie Towarzystwa Przyrodniczego.

W Zielonej Bramie pierwsze piętro zajęła ekspozycja kolekcji mineralogicznej, geologiczno-paleontologicznej oraz częściowo zoologicznej, drugie piętro zajmowały zbiory zoologiczne oraz archeologiczne (prezentowane wg epok i okresów prehistorycznych).