Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Pomysłodawcą założenia w szwajcarskim miasteczku Rapperswil polskiego muzeum był hr. Władysław Ewaryst Broel-Plater (1806–1889), powstaniec listopadowy, aktywny działacz emigracyjny, osiadły początkowo w Paryżu, następnie w otwartej i gościnnej dla polskich emigrantów Szwajcarii. Pierwszą inicjatywą Broel-Platera było ufundowanie tzw. kolumny barskiej, upamiętniającej stulecie wybuchu konfederacji barskiej. Zaprojektowana przez szwajcarskiego architekta Juliusa Stadlera i wykonana przez zuryskiego rzeźbiarza Louisa Wethliego stanęła w 1868 r. na krańcu alei spacerowej wzgórza zamkowego Lindenhof. Trzon kolumny z czarnego marmuru wieńczył koryncki kapitel, na którym stanął złoty orzeł, cokół zaś zdobiły cztery pamiątkowe tablice. Na jednej z nich wykuto najważniejsze daty polskich walk narodowowyzwoleńczych, których początek upatrywano właśnie w konfederacji barskiej.

W 1869 r. Władysław Broel-Plater podpisał z władzami Rapperswilu umowę dzierżawy na 99 lat średniowiecznego zamku, górującego nad miasteczkiem. W jego murach 23 października 1870 r. inaugurowano otwarcie Muzeum Narodowego Polskiego (Musée National Polonais). Prywatna fundacja Broel-Platera na mocy kolejnych umów i aktów prawnych, ostatecznie 14 kwietnia 1881 r. została przez hrabiego przekazana narodowi polskiemu, pod warunkiem, że do czasu uzyskania przez Polskę niepodległości muzeum będzie instytucją niezależną, zarządzaną przez komitet złożony ze wskazanych przez fundatora osób.

Użycie w nazwie muzeum słowa „narodowe” miało swoją wagę, ale także podłoże intelektualne – było wyrazem ówczesnego pojmowania pojęcia „naród”. Karol Libelt (1807–1875), filozof, działacz polityczny i społeczny, w eseju opublikowanym w Albumie Muzeum Narodowego w Rapperswyll (1872) pt. Co jest naród i jakie jego warunki bytu, odróżniając „naród”, od „bliskoznacznych wyrazów: państwo, kraj i ojczyzna”, wymienił sześć cech konstytuujących wg niego naród: „plemienność, wiara, język, zwyczaje i obyczaje, oświata rodzima i naukowa, cała przeszłość dziejowa”.

Do pewnego stopnia definicja Libelta znalazła swoje odzwierciedlenie w konstrukcji i ekspozycji muzealnych zbiorów, na które składały się przede wszystkim szeroko pojęte przedmioty historyczne, ale także zabytki języka (stare druki i rękopisy w bibliotece), starożytności słowiańskie czy dzieła sztuki, ważne ze względu na ikonografię, a nie wartość estetyczną.

Początkowo dominującą część zbiorów stanowiła biblioteka, w której znalazły się także bogate archiwalia (korespondencja i autografy polskich królów i innych postaci historycznych). Dział „Starożytności” zajmowały przedmioty z wykopalisk archeologicznych (gł. z Wielkopolski, ofiarowane przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu), broń oraz pamiątki historyczne. Kolejny dział stanowiła numizmatyka. Z kolei w części „Zbiory artystyczne” znalazły się: portrety królów i sławnych mężów polskich, zbiór rycin Falcka, obrazy olejne, akwarele, rysunki i „fotografie z dzieł celniejszych artystów polskich”.

Władysław Broel-Plater w muzealnym Albumie z 1872 r. zapowiadał również powstanie działu etnograficznego, „w którym kraj obrazy ziem ojczystych, właściwe im wyroby i grupy włościan w narodowych strojach będą przedstawione”, gdyż „brakło Polsce dotąd opisu dokładnego jej zwyczajów, obrzędów, różnych okolic podań ludowych, pieśni i charakterystyki miejscowości, danie popędu do poszukiwań w tym kierunku, będzie posłannictwem Muzeum narodowego”. W jego wizji również Rapperswil nie stanowił jedynie muzeum, ale również ośrodek badań naukowych, pomocy stypendialnej dla uchodźców i polskich studentów, a także biuro polityczne polskich spraw na Zachodzie.

W tekście pisanym z okazji otwarcia muzeum, zamieszczonym w Albumie z 1872 r. Władysław Broel-Plater przywołał Germańskie Muzeum Narodowe w Norymberdze (Germanisches Nationalmuseum zu Nürnberg) jako wzorzec fundacji prywatnej, która przekształciła się w instytucję publiczną. Bardzo szeroki zakres zainteresowania norymberskiego muzeum (wszelkie ślady kultury niemieckiej, zarówno w postaci słowa pisanego, zabytków prehistorycznych, dzieł sztuki itp.) również wpłynął na fundatora muzeum raperswilskiego. Znalazły się tu bowiem zabytki archeologiczne, historyczne, artystyczne, a nawet etnograficzne, i to zarówno oryginały, jak i różnego rodzaju kopie.

Po śmierci fundatora zarządcą muzeum został Włodzimierz Różycki de Rosenwerth (1838–1914). W zaprojektowanej pod jego kierunkiem w latach 90. XIX wieku ekspozycji nacisk kładziono na symboliczne, patriotyczne, niekiedy martyrologiczne znaczenie pokazywanych przedmiotów. W tym czasie również instytucja wzbogaciły dary o charakterze pamiątek-relikwii (przede wszystkim serce Tadeusza Kościuszki).

Wejście na teren zamkowy w Rapperswilu wprowadzało w charakter zgromadzonych tutaj zbiorów i wskazywało, że jest to muzeum historii Polski. Na nadprożu bramy prowadzącej na zamkowy dziedziniec umieszczono kamienne popiersia Kazimierza Wielkiego i królowej Jadwigi oraz herby Polski i Litwy. Na dziedzińcu znalazła się ufundowana przez Broel-Platera kolumna barska, przeniesiona tutaj z pierwotnej lokalizacji na wzgórzu zamkowym.

W niewielkiej kaplicy w przyziemiu zamkowym zaaranżowano mauzoleum Tadeusza Kościuszki, w którym przechowywano serce generała. Wnętrze kaplicy zaprojektował architekt Stanisław Noakowski, dekorację malarską sporządził Stephan Herweg z Monachium.

Westybul wejściowy mieścił kilka odlewów gipsowych rzeźb Wiktora Brodzkiego, a także koronę pochodzącą z ceremonii upamiętniającej zabitych we Lwowie w trakcie pogromu galicyjskiego w 1846 r. oraz karton do gobelinu autorstwa Wincentego Trojanowskiego z herbami Piastów, Jagiellonów, królów elekcyjnych oraz dwóch stolic: Krakowa i Warszawy.

Z westybulu wchodziło się po schodach do sali na półpiętrze tzw. schodowej, w której znalazły się popiersia i portrety fundatorów i darczyńców muzeum (W. Broel-Plater, Krystian Ostrowski) oraz polskich poetów, wojskowych, bohaterów powstań. Eksponowano tu również liczne pamiątki, m.in. obrus ofiarowany Janowi Sobieskiemu przez mieszkańców Gdańska; sztylet w pochwie z kości słoniowej misternej roboty, z medalionami królów polskich; adres ludu angielskiego z poparciem dla narodu polskiego z 1832 r. (ze stu tysiącami podpisów, na arkuszach pergaminowych mających sto dwadzieścia stóp długości). W sali tej stanęły również dwie witryny – w pierwszej pokazywano zabytki prehistoryczne z wykopalisk wielkopolskich, w drugiej przedmioty wydobyte przez Franciszka Gawrońskiego na Ukrainie.

Na piętrze znajdowały się: Sala Portretów (z dominującymi we wnętrzu portretami królów polskich, poetów, polityków, emigrantów; witrynami z pamiątkami po znanych postaciach historycznych oraz innymi zbiorami artystycznymi); Sala Mundurów (w której prezentowano przede wszystkim mundury wojsk polskich, ale również stroje ludowe oraz fotografie typów ludowych); Zbrojownia (broń zabytkowa i współczesna); Sala Falcka (w której znalazły się rysunki, grawiury oraz fototypie prac Jeremiasza Falcka, Daniela Chodowieckiego, Artura Grottgera); Sala Lenartowicza (pamiątki po poecie Teofilu Lenartowiczu).

Drugie piętro zajmowała przede wszystkim biblioteka. Znalazły się tu również dwie sale : Kościuszki (pamiątki po bohaterze zaaranżowane wokół łóżka, w którym zmarł generał) oraz Kopernika (wizerunki astronoma, wydania jego dzieł). Na trzecim piętrze można było obejrzeć salę Mickiewicza (pamiątki po wieszczu, opisane w osobnym katalogu wydanym w 1898 r.) oraz obszerną galerię, zajmującą niemal całe trzecie piętro, w której prezentowano dzieła dawnych mistrzów oraz obrazy XIX-wiecznych polskich artystów. Stanowiły one dość przypadkowy konglomerat dzieł, ofiarowanych muzeum przez darczyńców. Ostatnią salą udostępnianą zwiedzającym była Sala przyjaciół Polski, w której znalazły się przedmioty związane z obcokrajowcami, popierającymi dążenia Polaków do odzyskania niepodległości (m.in. Montalambert, Washington, Garibaldi).

Na działalności muzeum cieniem położyła się tzw. „sprawa rapperswilska”. Polscy intelektualiści na czele z pisarzem Stefanem Żeromskim, który w latach 90. pracował jako bibliotekarz w Rapperswilu, postawili w 1911 r. zarzuty Radzie Muzealnej oraz kustoszowi muzeum Włodzimierzowi Różyckiemu, oskarżając ich o niegospodarność, niszczenie eksponatów oraz fabrykowanie przedmiotów do zbiorów muzealnych. Tłem całej sprawy był również konflikt pomiędzy młodym pokoleniem a starymi emigrantami popowstaniowymi oraz różnice w poglądach politycznych (muzeum sympatyzowało z obozem endeckim). Powołana do zbadania oskarżeń komisja początkowo stanęła po stronie muzeum, jednak pod naciskiem kolejnych publikacji prasowych Różycki został zwolniony ze swojej funkcji, a muzeum zobowiązało się do zmian w zarządzaniu i opiece nad zbiorami.

„Sprawa rapperswilska” nie tylko ujawniła niewłaściwości w działalności muzeum, ale także pokazała potrzebę reorganizacji kolekcji, utrzymywanej dotąd w duchu wzniosłej i uczuciowej ekspozycji. Głosy krytyków (m.in. broszura Stefana Żeromskiego O przyszłość Rapperswilu z 1911 r.) domagały się urządzenia prezentacji, odpowiadającej wymogom nowoczesnego muzeum historycznego. W tle wybrzmiewała również kwestia wizerunkowa. Feliks Kopera, dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, w swoim memoriale pisał: „Twierdzę, że nie tylko naród z tego Muzeum dumny być nie może, ale przeciwnie, że Muzeum to nas kompromituje i to niesłusznie. Turysta, który zwiedza zamek w Rapperswilu myśli, że Muzeum to jest odbiciem kultury kraju. A tak nie jest”.

Po odzyskaniu niepodległości, zgodnie z życzeniem fundatora Władysława Broel-Platera, zbiory rapperswilskie miały trafić do Polski. Stało się to w 1927 r. Zabytki muzealne złożono w Muzeum Narodowym, zaś bibliotekę w Bibliotece Narodowej w Warszawie.