Krakowskie Muzeum Archeologiczne było jednym z najstarszych i najbogatszych muzeów archeologicznych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Powstało jako Muzeum Starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK) w 1850 roku i działało aż do 1872 roku, kiedy to – po przekształceniu Towarzystwa w Akademię Umiejętności w Krakowie (AU) – znalazło się w jej strukturach. Od tego czasu funkcjonowało w zmienionej formie jako Muzeum Archeologiczne AU, potem PAU, a w końcu Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Pomysłodawcą utworzenia Muzeum Starożytności w ramach TNK był w 1848 roku Karol Kremer (1812–1860), architekt, konserwator zabytków i dyrektor Budownictwa Miejskiego. W 1850 roku do utworzenia Muzeum powołano Komitet Archeologiczny TNK (przemianowany w rok później na Oddział Archeologii i Sztuk Pięknych), w składzie – Józef Muczkowski (1795–1858), dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej (jako przewodniczący), Karol Kremer (jako sekretarz), poeta i etnograf prof. Wincenty Pol (1807–1872) oraz Teofil Żebrawski (1800–1887), inspektor komunikacji.
W 1850 roku Komitet Archeologiczny, m.in. z myślą o zgromadzeniu zbiorów, wydał Odezwę Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Jagiellońskim połączonego w celu archeologicznych poszukiwań wraz ze Skazówką mogącą posłużyć za przewodnika w poszukiwaniach tego rodzaju. Jej autorami byli Kremer i Pol. Odezwę opublikowano w „Roczniku” Towarzystwa, a dodatkowe odbitki przesłano redakcjom pism, instytucjom, władzom kościelnym i samorządowym. Apel wystosowany przez Towarzystwo spotkał się z dużym odzewem społeczeństwa. Do Muzeum Starożytności zaczęły napływać liczne dary, które już na początku zgrupowano w działach: „narzędzia, sprzęty itp. zabytki starożytne”, „monety i medale”, „przedmioty sztuki” oraz „dyplomy, rękopisy i książki”. Choć w inwentarzu Muzeum nie było jeszcze większych kolekcji ani wyspecjalizowanych zbiorów, to już w tym czasie pozyskało ono swój najcenniejszy zabytek – wydobyty w 1848 roku z rzeki Zbrucz i podarowany Towarzystwu przez Mieczysława Potockiego, a przywieziony trzy lata później do Krakowa posąg Światowida. Wraz z zabytkami do Towarzystwa napływała także obszerna korespondencja dotycząca odkryć archeologicznych i amatorskich wykopalisk.
Zbiory przechowywane były najpierw w Bibliotece Jagiellońskiej. Po odłączeniu TNK od Uniwersytetu Jagiellońskiego w połowie lat 50. XIX wieku, naglącą kwestią stało się oddzielenie zbiorów należących do obu instytucji. W myśl statutu TNK z 1856 roku, archiwum, biblioteka i Muzeum Starożytności miały stanowić wyłączną własność Towarzystwa. W 1858 roku tymczasowego schronienia stowarzyszeniu i jego zbiorom udzielił Paweł Popiel (1807–1892), polityk, współzałożyciel i redaktor „Czasu”, konserwator zabytków. Udostępnił on w swoim domu przy ulicy św. Jana kilka pomieszczeń na posiedzenia, kancelarię i zbiory biblioteczne. W 1864 roku Muzeum znalazło stałe lokum w nowym gmachu Towarzystwa przy ulicy Sławkowskiej.
W 1865 roku Muzeum Starożytności zostało udostępnione publiczności. Przygotowana w gmachu TNK ekspozycja odzwierciedlała szerokie, romantyczne postrzeganie archeologii. Opis pierwszej stałej ekspozycji znamy z przemowy Józef Majera na jednym z publicznych posiedzeń Towarzystwa. Zbiory zostały zgrupowane w trzech działach – etnograficznym, „starożytności przedchrześcijańskich” oraz najbardziej rozbudowanym dziale zabytków średniowiecznych, w którym gromadzono broń i uzbrojenie, malarstwo i rzeźbę, sprzęty domowe, ubiory, „odznaki dostojeństw i zaszczytów”, instrumenty muzyczne, przedmioty związane z kultem religijnym, przedmioty związane z rzemiosłem, ryciny, pieczęcie, monety, dyplomy, odlewy, a także przedmioty mające walor wyłącznie pamiątkowy. Opisane przez Majera Muzeum wydawało się być pozbawione naukowej myśli przewodniej. Gromadzono w nim wszystko, co wiązało się z przeszłością.
Początkowo rolę kustosza Muzeum Starożytności pełnił podskarbi Hipolit Seredyński (1800–1874), który zajmował się w TNK kancelarią i niemal całością spraw finansowo-administracyjnych. W zakresie spraw muzealnych pomagał mu jego syn, Władysław Seredyński (1841–1893). Próby uporządkowania i zinwentaryzowania zgromadzonych zabytków podejmowali natomiast członkowie Oddziału Archeologii i Sztuk Pięknych.
W 1872 roku TNK zostało przekształcone w Akademię Umiejętności w Krakowie. Zbiory Muzeum Starożytności przeszły na własność Akademii. Dzięki darom, zapisom i zakupom, a także materiałom z wykopalisk prowadzonych między innymi przez Izydora Kopernickiego (1825–1891), Adama Honorego Kirkora (1818–1886) czy Gotfryda Ossowskiego (1835–1897), stale wzrastała liczba zbiorów.
Przechowywane w Muzeum zabytki pochodziły z terenu niemal wszystkich ziem polskich, z ziem ukrainnych i litewskich, a także z odległych, egzotycznych krajów (w latach 70. XIX wieku Władysław Kluger przekazał cenną kolekcję zebranych w Ameryce Południowej zbiorów peruwiańskich). Inwentarz odzwierciedlał początkowo szerokie, romantyczne pojęcie archeologii – obok znalezisk pradziejowych znajdowały się w nim także pamiątki historyczne i dokumenty archiwalne. Na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku dokonano jednak podziału zbiorów.
W 1891 roku dla wyodrębnionych zabytków prehistorycznych utworzono w Akademii specjalistyczne Muzeum Archeologiczne – osobną jednostkę organizacyjną, której pierwszym kustoszem był Gotfryd Ossowski. Następcą Ossowskiego został Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937), który funkcję kustosza, a później dyrektora Muzeum, pełnił od końca XIX wieku do roku 1937.
Demetrykiewicz przywiązywał ogromną wagę do systematycznego powiększania zbiorów. Dzięki jego zabiegom do Muzeum zaczęły napływać bogate materiały wykopaliskowe z badań archeologów działających głównie poza Galicją. Wśród cennych, pozyskanych w ten sposób kolekcji znalazł się duży zbiór wyrobów krzemiennych pochodzących z badań Stanisława Jana Czarnowskiego (1847–1929), a także liczne materiały z wykopalisk prowadzonych przez Mariana Wawrzenieckiego (1863–1943) i Szczęsnego Jastrzębowskiego (1861–1928). W 1912 roku do Muzeum trafiły zabytki z terenów Litwy, pochodzące z badań Franciszka Wareńki i Wandalina Szukiewicza, a także część zbiorów zmarłego w 1910 roku Zygmunta Glogera (1845–1910). W 1914 roku do Muzeum przywieziono kolekcję zabytków archeologicznych Jana Zawiszy (1822–1887), należącą do księżnej Marii z Zawiszów Krasińskiej Radziwiłłowej. Kolekcja ta powstała w wyniku badań prowadzonych w latach 70. XIX wieku przez Zawiszę w kilku jaskiniach Jury Ojcowskiej. Sprawozdania z badań Zawisza publikował na bieżąco w „Bibliotece Warszawskiej”, w „Wiadomościach Archeologicznych” oraz w wydawanych w Paryżu „Memoires de la Societe d’Antropologie de Paris”. O obserwacjach z terenu Jury wspominał też podczas Międzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej w Lizbonie. W oparciu o zgromadzone w czasie wykopalisk zabytki, odwołując się także do ustaleń uczonych europejskich i periodyzacji paleolitu zaproponowanej przez francuskiego geologa i paleontologa Édouarda Larteta (1801–1871), Zawisza przedstawił własną chronologię względną epoki kamienia na terenie Jury. Kolekcja zabytków archeologicznych pochodzących z jego badań, należąca już wtedy do Marii z Zawiszów Krasińskiej Radziwiłłowej, w 1914 roku została wypożyczona do Muzeum Archeologicznego AU w Krakowie dzięki staraniom Leona Kozłowskiego (1892–1944), w tym czasie krakowskiego studenta, a później profesora archeologii we Lwowie. W 1922 roku zbiór ten został zakupiony dla Akademii dzięki zabiegom Demetrykiewicza.
Najcenniejszym nabytkiem Demetrykiewicza była kolekcja materiałów neolitycznych kultury trypolskiej z jaskini Werteba na Ukrainie, zgromadzona przez książąt Sapiehów w pałacu w Bilczu Złotym. Kolekcja ta powstała dzięki mecenatowi Sapiehów z Bilcza Złotego. Od lat 70. XIX wieku do ich siedziby przybywali archeolodzy związani głównie z Akademią Umiejętności w Krakowie. Zapraszani przez książąt – Adama, jego syna Leona, a w końcu także żonę Leona, Teresę – prowadzili przez wiele lat finansowane przez nich badania archeologiczne. Powstała w ich wyniku bogata kolekcja została w 1904 roku ofiarowana do zbiorów Muzeum Archeologicznego AU.
Do Muzeum przesyłano również niewielkie, choć często cenne dary. Wśród nich, obok znalezisk z Europy Środkowo-Wschodniej, znajdowały się również materiały, takie jak przedmioty kultu religijnego zamieszkujących środkową Azję Buriatów czy materiały z terenów wschodniej Mongolii. W tym czasie w posiadaniu Muzeum znajdowały się także zbiory antropologiczne, które później, w 1911 roku, zostały przekazane do Zakładu Antropologii UJ. Zbiory muzealne powiększały się także o zabytki przywożone przez Demetrykiewicza z jego corocznych badań terenowych.
Muzeum Archeologiczne AU cieszyło się dużą renomą wśród uczonych. Z jego zbiorów korzystali uznani badacze – między innymi Oskar Almgren (1869–1945), znawca epoki brązu i żelaza, profesor Uniwersytetu w Uppsali i Robert Rudolf Schmidt (1882–1950), uczony specjalizujący się w paleolicie, profesor archeologii prehistorycznej na Uniwersytecie w Tybindze.
Dokumentacja:
Zbiór zabytków:
Bibliografia: