This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Krakowskie Muzeum Archeologiczne było jednym z najstarszych i najbogatszych muzeów archeologicznych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Powstało jako Muzeum Starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK) w 1850 roku i działało aż do 1872 roku, kiedy to – po przekształceniu Towarzystwa w Akademię Umiejętności w Krakowie (AU) – znalazło się w jej strukturach. Od tego czasu funkcjonowało w zmienionej formie jako Muzeum Archeologiczne AU, potem PAU, a w końcu Muzeum Archeologiczne w Krakowie.

Pomysłodawcą utworzenia Muzeum Starożytności w ramach TNK był w 1848 roku Karol Kremer (1812–1860), architekt, konserwator zabytków i dyrektor Budownictwa Miejskiego. W 1850 roku do utworzenia Muzeum powołano Komitet Archeologiczny TNK (przemianowany w rok później na Oddział Archeologii i Sztuk Pięknych), w składzie – Józef Muczkowski (1795–1858), dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej (jako przewodniczący), Karol Kremer (jako sekretarz), poeta i etnograf prof. Wincenty Pol (1807–1872) oraz Teofil Żebrawski (1800–1887), inspektor komunikacji.

W 1850 roku Komitet Archeologiczny, m.in. z myślą o zgromadzeniu zbiorów, wydał Odezwę Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Jagiellońskim połączonego w celu archeologicznych poszukiwań wraz ze Skazówką mogącą posłużyć za przewodnika w poszukiwaniach tego rodzaju. Jej autorami byli Kremer i Pol. Odezwę opublikowano w „Roczniku” Towarzystwa, a dodatkowe odbitki przesłano redakcjom pism, instytucjom, władzom kościelnym i samorządowym. Apel wystosowany przez Towarzystwo spotkał się z dużym odzewem społeczeństwa. Do Muzeum Starożytności zaczęły napływać liczne dary, które już na początku zgrupowano w działach: „narzędzia, sprzęty itp. zabytki starożytne”, „monety i medale”, „przedmioty sztuki” oraz „dyplomy, rękopisy i książki”. Choć w inwentarzu Muzeum nie było jeszcze większych kolekcji ani wyspecjalizowanych zbiorów, to już w tym czasie pozyskało ono swój najcenniejszy zabytek – wydobyty w 1848 roku z rzeki Zbrucz i podarowany Towarzystwu przez Mieczysława Potockiego, a przywieziony trzy lata później do Krakowa posąg Światowida. Wraz z zabytkami do Towarzystwa napływała także obszerna korespondencja dotycząca odkryć archeologicznych i amatorskich wykopalisk.

Zbiory przechowywane były najpierw w Bibliotece Jagiellońskiej. Po odłączeniu TNK od Uniwersytetu Jagiellońskiego w połowie lat 50. XIX wieku, naglącą kwestią stało się oddzielenie zbiorów należących do obu instytucji. W myśl statutu TNK z 1856 roku, archiwum, biblioteka i Muzeum Starożytności miały stanowić wyłączną własność Towarzystwa. W 1858 roku tymczasowego schronienia stowarzyszeniu i jego zbiorom udzielił Paweł Popiel (1807–1892), polityk, współzałożyciel i redaktor „Czasu”, konserwator zabytków. Udostępnił on w swoim domu przy ulicy św. Jana kilka pomieszczeń na posiedzenia, kancelarię i zbiory biblioteczne. W 1864 roku Muzeum znalazło stałe lokum w nowym gmachu Towarzystwa przy ulicy Sławkowskiej.

W 1865 roku Muzeum Starożytności zostało udostępnione publiczności. Przygotowana w gmachu TNK ekspozycja odzwierciedlała szerokie, romantyczne postrzeganie archeologii. Opis pierwszej stałej ekspozycji znamy z przemowy Józef Majera na jednym z publicznych posiedzeń Towarzystwa. Zbiory zostały zgrupowane w trzech działach – etnograficznym, „starożytności przedchrześcijańskich” oraz najbardziej rozbudowanym dziale zabytków średniowiecznych, w którym gromadzono broń i uzbrojenie, malarstwo i rzeźbę, sprzęty domowe, ubiory, „odznaki dostojeństw i zaszczytów”, instrumenty muzyczne, przedmioty związane z kultem religijnym, przedmioty związane z rzemiosłem, ryciny, pieczęcie, monety, dyplomy, odlewy, a także przedmioty mające walor wyłącznie pamiątkowy. Opisane przez Majera Muzeum wydawało się być pozbawione naukowej myśli przewodniej. Gromadzono w nim wszystko, co wiązało się z przeszłością.

Początkowo rolę kustosza Muzeum Starożytności pełnił podskarbi Hipolit Seredyński (1800–1874), który zajmował się w TNK kancelarią i niemal całością spraw finansowo-administracyjnych. W zakresie spraw muzealnych pomagał mu jego syn, Władysław Seredyński (1841–1893). Próby uporządkowania i zinwentaryzowania zgromadzonych zabytków podejmowali natomiast członkowie Oddziału Archeologii i Sztuk Pięknych.

W 1872 roku TNK zostało przekształcone w Akademię Umiejętności w Krakowie. Zbiory Muzeum Starożytności przeszły na własność Akademii. Dzięki darom, zapisom i zakupom, a także materiałom z wykopalisk prowadzonych między innymi przez Izydora Kopernickiego (1825–1891), Adama Honorego Kirkora (1818–1886) czy Gotfryda Ossowskiego (1835–1897), stale wzrastała liczba zbiorów.

Przechowywane w Muzeum zabytki pochodziły z terenu niemal wszystkich ziem polskich, z ziem ukrainnych i litewskich, a także z odległych, egzotycznych krajów (w latach 70. XIX wieku Władysław Kluger przekazał cenną kolekcję zebranych w Ameryce Południowej zbiorów peruwiańskich). Inwentarz odzwierciedlał początkowo szerokie, romantyczne pojęcie archeologii – obok znalezisk pradziejowych znajdowały się w nim także pamiątki historyczne i dokumenty archiwalne. Na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku dokonano jednak podziału zbiorów.

W 1891 roku dla wyodrębnionych zabytków prehistorycznych utworzono w Akademii specjalistyczne Muzeum Archeologiczne – osobną jednostkę organizacyjną, której pierwszym kustoszem był Gotfryd Ossowski. Następcą Ossowskiego został Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937), który funkcję kustosza, a później dyrektora Muzeum, pełnił od końca XIX wieku do roku 1937.

Demetrykiewicz przywiązywał ogromną wagę do systematycznego powiększania  zbiorów. Dzięki jego zabiegom do Muzeum zaczęły napływać bogate materiały wykopaliskowe z badań archeologów działających głównie poza Galicją. Wśród cennych, pozyskanych w ten sposób kolekcji znalazł się duży zbiór wyrobów krzemiennych pochodzących z badań Stanisława Jana Czarnowskiego (1847–1929), a także liczne materiały z wykopalisk prowadzonych przez Mariana Wawrzenieckiego (1863–1943) i Szczęsnego Jastrzębowskiego (1861–1928). W 1912 roku do Muzeum trafiły zabytki z terenów Litwy, pochodzące z badań Franciszka Wareńki i Wandalina Szukiewicza, a także część zbiorów zmarłego w 1910 roku Zygmunta Glogera (1845–1910). W 1914 roku do Muzeum przywieziono kolekcję zabytków archeologicznych Jana Zawiszy (1822–1887), należącą do księżnej Marii z Zawiszów Krasińskiej Radziwiłłowej. Kolekcja ta powstała w wyniku badań prowadzonych w latach 70. XIX wieku przez Zawiszę w kilku jaskiniach Jury Ojcowskiej. Sprawozdania z badań Zawisza publikował na bieżąco w „Bibliotece Warszawskiej”, w „Wiadomościach Archeologicznych” oraz w wydawanych w Paryżu „Memoires de la Societe d’Antropologie de Paris”. O obserwacjach z terenu Jury wspominał też podczas Międzynarodowego Kongresu Antropologii i Archeologii Prehistorycznej w Lizbonie. W oparciu o zgromadzone w czasie wykopalisk zabytki, odwołując się także do ustaleń uczonych europejskich i periodyzacji paleolitu zaproponowanej przez francuskiego geologa i paleontologa Édouarda Larteta (1801–1871), Zawisza przedstawił własną chronologię względną epoki kamienia na terenie Jury. Kolekcja zabytków archeologicznych pochodzących z jego badań, należąca już wtedy do Marii z Zawiszów Krasińskiej Radziwiłłowej, w 1914 roku została wypożyczona do Muzeum Archeologicznego AU w Krakowie dzięki staraniom Leona Kozłowskiego (1892–1944), w tym czasie krakowskiego studenta, a później profesora archeologii we Lwowie. W 1922 roku zbiór ten został zakupiony dla Akademii dzięki zabiegom Demetrykiewicza.

Najcenniejszym nabytkiem Demetrykiewicza była kolekcja materiałów neolitycznych kultury trypolskiej z jaskini Werteba na Ukrainie, zgromadzona przez książąt Sapiehów w pałacu w Bilczu Złotym.  Kolekcja ta powstała dzięki mecenatowi Sapiehów z Bilcza Złotego. Od lat 70. XIX wieku do ich siedziby przybywali archeolodzy związani głównie z Akademią Umiejętności w Krakowie. Zapraszani przez książąt – Adama, jego syna Leona, a w końcu także żonę Leona, Teresę – prowadzili przez wiele lat finansowane przez nich badania archeologiczne. Powstała w ich wyniku bogata kolekcja została w 1904 roku ofiarowana do zbiorów Muzeum Archeologicznego AU.

Do Muzeum przesyłano również niewielkie, choć często cenne dary. Wśród nich, obok znalezisk z Europy Środkowo-Wschodniej, znajdowały się również materiały, takie jak przedmioty kultu religijnego zamieszkujących środkową Azję Buriatów czy materiały z terenów wschodniej Mongolii. W tym czasie w posiadaniu Muzeum znajdowały się także zbiory antropologiczne, które później, w 1911 roku, zostały przekazane do Zakładu Antropologii UJ. Zbiory muzealne powiększały się także o zabytki przywożone przez Demetrykiewicza z jego corocznych badań terenowych.

Muzeum Archeologiczne AU cieszyło się dużą renomą wśród uczonych. Z jego zbiorów korzystali uznani badacze – między innymi Oskar Almgren (1869–1945), znawca epoki brązu i żelaza, profesor Uniwersytetu w Uppsali i Robert Rudolf Schmidt (1882–1950), uczony specjalizujący się w paleolicie, profesor archeologii prehistorycznej na Uniwersytecie w Tybindze.