Muzea przemysłowe

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W 2. połowie XIX wieku w miastach Europy, Ameryki i w ośrodkach kolonialnych zakładane były instytucje określane mianem muzeów wzornictwa i/lub rzemiosła artystycznego, a w języku polskim – przemysłowych.

Te ważne centra kultury, nauki, edukacji i rozrywki powstały w odpowiedzi na szybko postępującą industrializację, mechanizację i demokratyzację oraz niesione przez nie szanse i zagrożenia dla wysokiej jakości rzemiosła i kultury artystycznej. Muzea przemysłowe promowały rewolucję przemysłową, nowe technologie i sztuki mechaniczne, usiłując pogodzić tradycję z postępem. Miały pielęgnować i promować zarówno najwyższej klasy rzemiosło artystyczne, jak i oparte na kunszcie rzemieślniczym wzornictwo skierowane do masowego odbiorcy. Muzea przemysłowe powiązane były ściśle z nowym modelem nauczania wzornictwa, wprowadzanym w ośrodkach europejskich w 2. połowie XIX wieku. Instytucje te były ważnym miejscem kreowania tożsamości miejskich, imperialnych, narodowych oraz regionalnych.

Powstanie i rozwój muzeów przemysłowych należy łączyć z fenomenem wystaw uniwersalnych:

• zaczątkiem ich kolekcji były przedmioty zakupione na jednej z wystaw uniwersalnych (dla Europy szczególnie istotne były wystawa londyńska z 1851 roku, paryskie z lat 1867 i 1878 oraz wiedeńska z 1873 roku);
• w ich kolekcjach ważne miejsce zajmowały reprodukcje, zwłaszcza te wykonywane w nowatorskich i promowanych na wystawach światowych technologiach (galwanoplastyka czy fotografia);
• we wznoszonych dla ich pomieszczenia gmachach wykorzystywano techniki i rozwiązania zastosowane po raz pierwszy w pawilonach wystaw uniwersalnych (stalowe konstrukcje czy przeszklone dziedzińce);
• stanowiły odzwierciedlenie nowego postrzegania świata, rozumienia kultury, nauki, rozrywki, tradycji i postępu;
• były fenomenem par excellence miejskim. Te zakładane w ośrodkach metropolitarnych podszyte były ideą imperialnego współzawodnictwa;
• miały być instytucjami dydaktycznymi i popularnymi.

Rozbudzony na pierwszej wystawie światowej duch brytyjsko-francuskiego współzawodnictwa stał za powołaniem w 1852 roku pierwszego muzeum przemysłowego, Museum of Manufactures, przyszłego South Kensigton Museum. Założona przez księcia Alberta i finansowana przez brytyjski parlament instytucja, z jednej strony miała doprowadzić do ważnego przewrotu i wynieść na piedestał brytyjskie wzornictwo, z drugiej – stać się doskonalszym brytyjskim odpowiednikiem paryskich muzeów i wystaw rzemiosła artystycznego, takich jak kolekcja Alexandra du Sommerarda w Hôtel de Cluny w Paryżu, których celem była gloryfikacja francuskiej kultury i tradycji artystycznej. O ile paryskie muzea i wystawy skupione były na przeszłości, o tyle londyńskie muzeum zwrócone było ku teraźniejszości i przyszłości.

Zaczątkiem Museum of Manufactures był zespół 250 współczesnych wyrobów przemysłu i rzemiosła artystycznego zakupionych na wystawie uniwersalnej w Londynie i wystawionych na wzór ekspozycji w Hôtel de Cluny. W 1857 roku siedziba muzeum z należącego do Korony Marlborough House została przeniesiona do dzielnicy South Kensington, do specjalnie na ten cel wybudowanego i w następnych latach rozbudowywanego gmachu. Budynek, jego wnętrza i dekoracje (od tapet po krzesła czy gabloty) miały być wizytówką brytyjskiego wzornictwa: poszczególne elementy projektowali związani z muzeum i szkołą wzornictwa architekci i artyści, dla których gmach stał się polem do eksperymentów i demonstracji własnego talentu (wśród projektantów związanych z muzeum znalazł się m.in. William Morris (1834–1896), przyszły założyciel Arts and Crafts Movement). W elementach architektonicznych, dekoracyjnych i wyposażenia wykorzystywano nowinki technologiczne i słynne wyroby brytyjskich manufaktur: m.in. glazurowane płytki, elementy stalowe, boazerie i witraże. W gmachu w South Kensington po raz pierwszy wykorzystano nowe, wręcz rewolucyjne rozwiązania. W 1857 roku Muzeum było wyposażone w dużą salę wykładową, w następnych latach dobudowano doń między innymi trzy zaskakujące bogactwem dekoracji i nowoczesnością sale restauracyjne, a także nowoczesne toalety. W South Kensington po raz pierwszy zastosowano oświetlenie gazowe, dzięki któremu muzeum mogło być otwarte w godzinach wieczornych. Zachowane księgi gości pokazują, że w swojej nowej siedzibie muzeum stało się instytucją masową, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. W ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy funkcjonowania odwiedziło je niemal milion osób: uczniowie wszystkich szczebli edukacji, przedstawiciele wyższych i niższych sfer, mieszkańcy Londynu i prowincji, cudzoziemcy. Gości w równym stopniu przyciągała często zmieniająca się i rozbudowywana ekspozycja, wystawy czasowe, wykłady, warsztaty, restauracja, jak i sam gmach.

Jednym z najważniejszych celów londyńskiego muzeum była edukacja, zarówno rzemieślników i projektantów, jak i szerokiej publiczności. Muzeum powstało przy Government School of Design (przyszłego Royal College of Art), której celem była nowoczesna edukacja z zakresu wzornictwa przemysłowego. Choć obie instytucje blisko ze sobą współpracowały i mieściły się w tej samej siedzibie – wpierw w Malborough House, a następnie w gmachu w dzielnicy South Kensington – ich cele pod wieloma względami były rozbieżne: polityki kolekcjonerskiej, ekspozycyjnej i naukowej muzeum nie dało się sprowadzić wyłącznie do zaspokajania potrzeb edukacyjnych rzemieślników i projektantów. Równie ważnym zadaniem muzeum była edukacja szerokiej publiczności, to znaczy wyrobienie w Brytyjczykach poczucia dobrego smaku. Te dwie, często rozbieżne, misje usiłowano pogodzić zarówno na ekspozycji uporządkowanej wedle materiału i techniki, zawierającej eksponaty historyczne, kopie i pierwowzory, jak i w programie edukacyjnym opartym z jednej strony na specjalistycznych warsztatach, z drugiej na popularnonaukowych wykładach.

W latach 60. i 70. na wzór South Kensington zakładane były muzea zarówno w ośrodkach na Wyspach, jak i w brytyjskich koloniach. Ich inicjatorami były lokalne społeczności przedsiębiorców, artystów, intelektualistów, a założycielami i fundatorami – osoby prywatne i miasta. Podobnie jak w Londynie zakładane one były obok/razem ze szkołami wzornictwa. Zbiory tych muzeów miały charakter egalitarny, prezentowane w nich były lokalne tradycje i wyroby rzemieślnicze, a także zestawy replik fotograficznych, galwanoplastycznych, gipsowych czy elektrotypicznych produkowanych przez warsztaty działające w ramach South Kensington na potrzeby szkół i muzeów w całym imperium. W muzeach przemysłowych kopie i repliki były traktowane na równi z oryginałami. Z jednej strony wykorzystywane były w charakterze pomocy dydaktycznej, jako prototypy lub galerie obrazujące rozwój sztuk i rzemiosł, z drugiej strony za pośrednictwem kopii nawet prowincjonalne ośrodki mogły krzewić najwyższy styl i smak, których egzemplifikację stanowił zachodni kanon sztuki odtworzony w zestawach odlewów gipsowych czy reprodukcji fotograficznych.

South Kensington stało się modelem dla kilkudziesięciu muzeów na kontynencie europejskim.

Jednym z najwcześniejszych było Königlische Museum für Kunst und Industrie założone w Wiedniu w 1863 roku i otwarte rok później w przestrzeniach Hofburgu, w których wystawiono cenne przedmioty rzemiosła artystycznego pochodzące z kolekcji Habsburgów, z austriackich klasztorów i Królewskiego Instytutu Politechnicznego w Wiedniu, a także odlewy gipsowe i kopie galwanoplastyczne. Założenie muzeum, podobnie jak na Wyspach, zbiegło się z reformą szkolnictwa rzemieślniczego i artystycznego, które w tym okresie zostało uwolnione spod ścisłych regulacji cechowych. W 1863 roku założona została Kunstgewerbeschule, pierwsza w Europie wyższa szkoła wzornictwa, która przez pierwsze kilkanaście lat swojego istnienia mieściła się w tym samym budynku co muzeum i była ściśle z nim powiązana. W następnych latach powstała sieć szkół wzornictwa i techniki, która obejmowała szkoły wyższe w najważniejszych ośrodkach Cesarstwa oraz siatkę niższych szkół technicznych w mniejszych miejscowościach. Zainaugurowany w 1871 roku nowy gmach, w którym podobnie jak w South Kensington zastosowano rewolucyjne techniki i rozwiązania, był pierwszym nowoczesnym budynkiem muzealnym na wiedeńskim Ringu.

Podobnie jak muzeum w South Kensington na Wyspach, muzeum wiedeńskie było instytucją centralną w Austro-Węgrzech. W kilka lat od jego założenia, z inicjatywy lokalnych społeczności w większych (Budapeszt, Praga, Lwów czy Brno) i mniejszych (Kraków, Ołomuniec czy Liberec) ośrodkach miejskich powstawały lokalne muzea przemysłowe. Były to instytucje miejskie, które prowadziły niezależną politykę wystawienniczą i kulturalną, często podejmując podobne lub wspólne inicjatywy. Muzea przemysłowe w Cesarstwie zrzeszone były pod egidą instytucji wiedeńskiej w sieć: ich przedstawiciele spotykali się przynajmniej raz w roku, prowadzono wymiany i wypożyczenia zbiorów i publikacji, organizowano wspólne wystawy objazdowe.

Sieć muzeów i szkół, która powstała wokół Königlische Museum für Kunst und Industrie obejmowała nie tylko centra obszarów zindustrializowanych, ale też regiony przeważnie wiejskie, takie jak Galicja i Bukowina, charakteryzujące się różnorodnością etniczną i narodową. Charakterystycznym rysem muzeów przemysłowych w prowincjonalnych centrach Cesarstwa był nacisk, jakie kładły one na badanie, zbieranie, promocję i rozwój tzw. przemysłu domowego (Haus Industrie), czyli lokalnej ludowej wytwórczości oraz lokalnego (nie tylko miejskiego) rzemiosła i stylu. W tych regionach postępująca industrializacja i towarzyszące jej migracje ze wsi do miast rozumiane były jako zagrożenie nie tyle dla rzemiosł i wytwórczości artystycznej, co dla lokalnych tradycji ludowych i tożsamości regionalnych. Choć na pozór takie prowincjonalne muzea przemysłowe jak te we Lwowie, Krakowie czy Brnie wydawały się na znacznie mniejszą skalę powielać program South Kensington i Königlische Museum für Kunst und Industrie, ich charakter i działalność miały swój odrębny, oryginalny rys wynikający z lokalnych uwarunkowań, innego kontekstu społecznego i kulturowego.

Wzorce South Kensington i Königlische Museum für Kunst und Industrie adaptowane były w całej ówczesnej Europie. Nowe muzea powstawały nie tylko z inicjatywy miejskiej i państwowej, ale także (niekiedy wyłącznie) dzięki zaangażowaniu lokalnych elit: przedsiębiorców, finansistów, arystokracji. Najważniejsza instytucja tego typu w Imperium Rosyjskim, Muzeum Sztuki Dekoracyjnej i Rzemiosła Artystycznego w Petersburgu, miała charakter prywatny. Muzeum, założone w 1878 roku przez bankiera-milionera i filantropa, Alexandra von Stieglitza (1814–1884), dla pomieszczenia jego kolekcji europejskiego rzemiosła artystycznego, miało być integralnym elementem otwartej przezeń dwa lata wcześniej Szkoły Rysunku Technicznego. Ukończony pod koniec wieku gmach muzeum i szkoły wzorowany był na Museum für Kunst und Industrie i przepełniony był elementami dekoracyjnymi nawiązującymi do zachodniego kanonu sztuki (np. dekoracje ścienne wzorowane na groteskach w loggiach Rafaela). Muzeum i szkoła Stieglitza, choć należały do jednych z najważniejszych instytucji tego typu w ówczesnej Europie, były inicjatywą odosobnioną, a w Imperium Rosyjskim nie powstała sieć muzeów i szkół przemysłowych, którą można by przyrównać do tych stworzonych wokół South Kensington czy Königlische Museum für Kunst und Industrie.

Mianem muzeum przemysłowego w tym regionie należałoby określić Muzeum Przemysłu i Rolnictwa założone w 1875 roku w Warszawie za sprawą grupy warszawskich przedsiębiorców, bankierów i arystokratów czy zainaugurowane w 1899 roku z inicjatywy lokalnych elit Muzeum Artystyczno-Przemysłowe i Naukowe w Kijowie. Obie instytucje nie miały ze sobą jednak wiele wspólnego.

Zainteresowanie historią i rozwojem rzemiosła artystycznego i przemysłów ludowych, pojawienie się nowych trendów w architekturze i działalności edukacyjnej i popularnonaukowej instytucji muzealnych znalazły też odzwierciedlenie w wielu inicjatywach muzealnych o bardziej tradycyjnym charakterze. Jednym z niewielu nowoczesnych gmachów muzealnych w Imperium, który zarazem odwoływał się do lokalnych stylów i tradycji, był budynek założonego w 1896 roku Muzeum Krajoznawczego w Połtawie.

W latach 80. XIX wieku dotychczasowa formuła muzeów przemysłowych uległa znacznej ewolucji. Uporządkowane według materiału i techniki ekspozycje przedmiotów współczesnych i z przeszłości stopniowo odchodziły do lamusa, ustępując miejsca nieraz zachwycającym bogactwem i aranżacją ekspozycjom rzemiosła artystycznego i przedmiotów sztuki, zorganizowanym wedle kryterium chronologicznego, niekiedy w ramach tzw. period rooms, czyli sal, które w najdrobniejszym detalu odtwarzały wygląd pomieszczeń charakterystycznych dla danej epoki i regionu.

W nowych ekspozycjach zakwestionowana została charakterystyczna dla wczesnych muzeów przemysłowych wysoka pozycja kopii i repliki, która musiała ustąpić kultowi oryginału i związanym z nim naukowym podejściem do zbieractwa i aranżacji ekspozycji. Sztuka i rzemiosło zostały ze sobą zrównane, a chronologiczne aranżacje przedmiotów artystycznych miały odtąd obrazować rozwój lokalnej/narodowej/uniwersalnej kultury w perspektywie historycznej. Wówczas sama instytucja muzeum przemysłowego została zdefiniowana na nowo: jako miejsce, które miało kształtować poczucie smaku artystycznego oraz wiedzę na temat historii i kultury.

Nowe aranżacje po raz pierwszy pojawiły się w muzeach niemieckich. W tym regionie w latach 1863–1900 założone zostały 23 muzea, które można określić mianem przemysłowych. Najwcześniejsze z nich, jak Gewerbe-Museum w Berlinie (1863) czy Museum für Kunst und Industrie w Hamburgu (1869) odwoływały się do modelu South Kensington Museum. Jednak już Bayerisches Nationalmuseum, zainaugurowane w 1867 roku w Monachium, łączyło w sobie cechy muzeum sztuki (oparte na wzorcach Wersalu, Luwru i Musée de Cluny) i muzeum przemysłowego z aranżacją przedmiotów wedle technik i materiałów. Chronologiczny układ muzeum monachijskiego, którego celem była ilustracja historii kultury materialnej stał się prototypem muzeów narodowych i regionalnych zakładanych na przełomie XIX i XX wieku w wielu ośrodkach Rzeszy Niemieckiej. Taki charakter miało założone w 1894 roku Provinzial Museum in Posen (późniejsze Keiser Friedrich Museum) i Muzeum Miejskie w Gdańsku, które w 1884 roku powstało dzięki połączeniu dwóch lokalnych muzeów: przemysłowego i muzeum gromadzącego dzieła sztuki i starożytności. Model niemiecki przyjął się wówczas w innych ośrodkach Europy i świata (m.in. jego wpływ widać w Muzeum Narodowym w Warszawie), a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Wiele z muzeów przemysłowych zakładanych w latach 60. i 70. zostało wówczas zreformowanych, a ich ekspozycje przemodelowano na wzór niemiecki, jeszcze więcej w następnych dziesięcioleciach przestało istnieć, ich kolekcje zostały wchłonięte przez inne placówki edukacyjne i muzealne, a dziś jedynym śladem ich istnienia są znajdujące się w centrum miast charakterystyczne gmachy muzealne.