Muzea narodowe

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W XIX wieku, stuleciu kształtowania się tożsamości narodowych, ważną rolę odgrywały przedmioty, którym poszczególne nacje przypisywały wyjątkową wartość. Początkowo nie znajdowały one miejsca w muzeach, gdzie przede wszystkim pokazywano dzieła sztuki ze względu na ich walory estetyczne. Pojawienie się i rozwój muzeów narodowych wynikał z ewolucji pojęcia „narodowy” w odniesieniu do przedmiotów. Na początku XIX wieku taką wartość zaczęto przypisywać „starożytnościom”, a więc bardzo szeroko rozumianym wszelkim przedmiotom dawnym.

W 1790 roku we francuskim języku urzędowym po raz pierwszy pojawił się termin „dziedzictwo narodowe” (patrimoine national), którym obejmowano wszystko, co naród francuski wytworzył w ciągu swej historii od czasów Galów. Pierwszą prezentacją przedmiotów owego dziedzictwa było założone w 1795 roku przez Alexandre’a Lenoira Musée des monuments français, w którym obok ołtarzy celtyckich znalazły się rzeźby, dzieła sztuki i wyroby dawnego rzemiosła z czasów historycznej Francji.

Okres rewolucji wpłynął na rozbudzenie zainteresowania własną historią w kolejnych państwach Starego Kontynentu. W 1798 roku powstała w Holandii Nationale Konst-Galierii (Narodowa Galeria Sztuki), otwarta w 1800 roku i powołana do życia, aby uchronić holenderskie dziedzictwo przed wandalizmem. Podobne cele przyświecały szwajcarskiemu projektowi (niezrealizowanemu) powstania Muzeum Narodowego (Nationalmuseum) w 1799 roku, które zebrałoby wszystkie zabytki przeszłości Helwetów, zagrożone zniszczeniem.

Wzrost zainteresowania własnym dziedzictwem narodowym nastąpił w trakcie i po wojnach napoleońskich. Konfiskaty dzieł sztuki, przeprowadzane przez urzędników administracji napoleońskiej w podbijanych krajach, a później powrót wywiezionych do Luwru dzieł do Holandii, Belgii, Włoch czy państw niemieckich przyczynił się do podjęcia dyskusji nad potrzebą ochrony narodowych zabytków, pojmowanych wówczas bardzo szeroko.

Georg Wilhelm Issel (1785–1870), malarz i radca dworu w Darmstadt, bardzo szeroko pojmował zawartość przyszłych „niemieckich muzeów narodowych”. W odezwie z 1817 roku „Über deutsche Volks-Museen. Einige fromme Worte über Museen deutscher Altertümer und Kunst” zakładał, że takie muzea miały być kompilacją wszystkiego, co przedstawiciele narodu stworzyli od czasów najdawniejszych do dziś.

Pomimo dyskusji, postulatów i odezw, kolekcjonowanie przedmiotów związanych z historią i kulturą danego kraju długo nie miało charakteru zinstytucjonalizowanego. Początkowo miało zasięg regionalny. Zbiorów takich nie tworzono w stolicach państw o ambicjach imperialnych, gdzie funkcjonowały przede wszystkim kolekcje uniwersalne, z wzorcowym British Museum na czele. Główne muzea w  Londynie, Paryżu, Wiedniu, Berlinie prezentowały nie tyle historie narodowe, ile historię i kulturę cywilizacji europejskiej. Jednocześnie na terenie tych państw powstawały liczne muzea prowincjonalne, których zadaniem było pokazanie historii i kultury regionu.

Szczególnym przypadkiem są wielonarodowe państwa jak Wielka Brytania i Cesarstwo Austriackie, w których już w pierwszej połowie XIX wieku powstaje szereg zbiorów, a później muzeów, poświęconych kulturze poszczególnych narodów. Tendencja ta bardzo szybko objawiła się na terenie państwa Habsburgów – w niespełna kilkanaście lat w różnych zakątkach Cesarstwa powstały zbiory, najczęściej zainicjowane przez osoby prywatne lub stowarzyszenia naukowe, poświęcone historii i kulturze Austriaków (Graz, Innsbruck, Linz), Czechów (Praga), Węgrów (Budapeszt), Słoweńców (Lubljana). Te oddolne inicjatywy przez władze Cesarstwa uznawane były za zbiory lokalne, ale dla wymienionych nacji miały istotne znaczenie w odkrywaniu przeszłości i kultury każdego z narodów.

Szczególnym zainteresowaniem w pierwszej połowie XIX wieku cieszyły się przedmioty, związane ze złotym okresem w historii danej nacji. Dopiero w drugiej połowie stulecia wzrosła rola państwa, zaś rozwój muzeów publicznych odpowiadał aktualnej polityce władz, tj. budowaniu i umacnianiu narodowej tożsamości obywateli. Był to również czas budowania uporządkowanych syntez dziejów kultur narodów. Zamiast koncentracji na jednej epoce czy złotym wieku państwa, tworzono chronologiczne ekspozycje, prezentujące historię i kulturę narodu od początków do współczesności.

Z czasem wyraźnie zarysował się podział pomiędzy przedmiotami ważnymi dla:

• historii i kultury danego narodu;
• prehistorii danego narodu (przedmioty związane z czasami przedchrześcijańskimi i związane z ludami, uważanymi za poprzedników danego narodu);
• sztuki danego narodu.

Poświęcano im odrębne muzea bądź działy kolekcji w najważniejszych zbiorach publicznych. 

Zmiany w podejściu do przedmiotów związanych z historią nacji obrazują przykłady z Francji. Początki Musée de Cluny, najważniejszej kolekcji zabytków francuskiego średniowiecza, wiążą się z kolekcjonerem Alexandre’m du Sommerardem. Jego otwarta dla publiczności w 1833 roku kolekcja odzwierciedlała ówczesną fascynację kulturą średniowiecza. Ale celem nawiązującego do idei du Sommerarda, otwartego w 1882 roku z inspiracji Viollet-le-Duca, paryskiego Musée de la sculpture comparée było już kompleksowe ukazanie francuskiej kultury i sztuki. Prezentowano w nim nie oryginały, ale odlewy gipsowe francuskich rzeźb z różnych okresów historycznych oraz makiety budowli architektonicznych.

Germanishes Nationalmuseum w Norymberdze powstało również z inspiracji jednego kolekcjonera. Frankoński szlachcic Hans von und zu Aufseß zamierzał utworzyć kolekcję uporządkowanych źródeł do historii kultury germańskiej. Interesowały go dokumenty, rękopisy, dzieła sztuki, przedmioty użytku codziennego, broń, instrumenty naukowe. Przy czym do otwartego w 1852 roku zbioru włączał również kopie – odpisy archiwaliów czy odlewy gipsowe dzieł sztuki. Ta idea początkowo nie znalazła zainteresowania władz Bawarii, w której granicach leżała Norymberga. Jednak już w 1855 roku król Maksymilian II powołał do życia konkurencyjne oficjalne państwowe muzeum – Bayerisches Nationalmuseum. Otwarte w 1867 roku miało być „instytucją do przechowywania najciekawszych ojczyźnianych zabytków i innych pozostałości po minionych czasach”. Pod pojęciem „narodowy” w tym wypadku władca Bawarii rozumiał „bawarski”, w odróżnieniu od postulowanej w Norymberdze ogólnoniemieckiej „germańskości”.

Również kolekcje zabytków archeologicznych początkowo miały charakter lokalny. Tworzyli je pasjonaci, zazwyczaj amatorzy prowadzący wykopaliska archeologiczne w rodzinnym regionie. Jednak coraz silniejsza identyfikacja poszczególnych narodów z plemionami niegdyś zajmującymi ich teren doprowadziła do powstania pierwszych muzeów zabytków przedchrześcijańskich, organizowanych pod oficjalnymi auspicjami rządów.

Napoleon III w 1867 roku otworzył w Saint-Germain-en-Laye  Musée des antiquités nationales z kolekcją przedmiotów galo-rzymskich i celtyckich. Od czasów rewolucji panował bowiem pogląd, że kultura francuska miała czerpać wzory zarówno od Celtów, jak i od Rzymian.

Związki ze starożytnym Rzymem podkreślali również Niemcy. W otwartym w 1852 roku Römisch-Germanisches Museum w Moguncji zabytki archeologiczne, wydobyte w dolinie Renu wskazywać miały rzymsko-germańskie początki kultury niemieckiej.

Starożytny Rzym był jednym z narzędzi budowania tożsamości narodowej Włochów po zjednoczeniu. Taką rolę w niepodległej Grecji zaczęła pełnić antyczna Hellada. W Skandynawii wzrastało zainteresowanie Wikingami. W otwartej w 1829 roku w Oslo kolekcji nordyckich starożytności (Universitetes Oldsaksamling) dominowały przedmioty związane z tą kulturą.

W drugiej połowie XIX wieku wartość narodową przypisano również sztuce, dotąd traktowanej w kategoriach uniwersalnych i estetycznych. Dla części europejskich narodów XIX wiek to okres narodzin narodowych szkół malarskich, zaś ich przedstawiciele cieszą się poparciem władz i dużą popularnością wśród społeczeństwa. Narodowe galerie to jedne z najprężniej rozwijających się kolekcji w drugiej połowie XIX wieku. 

Około połowy stulecia w Norwegii, ale także Finlandii (wówczas pod panowaniem rosyjskim), a później Niemczech i kolejnych krajach, powstają publiczne zbiory poświęcone wyłącznie współczesnej sztuce danej nacji, niekiedy o wydźwięku wyraźnie propagandowym.  Powołana do życia przez norweski parlament w 1836 roku Nasjonalgalleriet (Galeria Narodowa) w Oslo  początkowo miała zbierać i pokazywać publiczności europejskie malarstwo i rzeźbę, około połowy stulecia wyraźnie zmieniły się jej priorytety. Galeria miała skupić się wyłącznie na budowaniu kolekcji współczesnej szkoły norweskiej. Monumentalna architektura Alte Nationalgalerie w Berlinie (1876) z reprezentacyjnym programem fresków we wnętrzu podkreślała wagę i pozycję współczesnego malarstwa niemieckiego w polityce kulturalnej Cesarstwa oraz demonstrowała jedność zjednoczonego imperium.

 

Zainteresowanie Polaków historią własnego kraju i potrzebę zachowania jego pamiątek rozbudziła utrata niepodległości w 1793 roku i podział ziem Rzeczpospolitej pomiędzy trzy państwa zaborcze. Powstające na początku XIX wieku kolekcje tworzyli przede wszystkim arystokraci, podkreślający chęć zachowania narodowych pamiątek przed rozproszeniem i zniszczeniem.

Pierwsi kolekcjonerzy, Izabella z Flemingów Czartoryska w Puławach czy Tytus Działyński w Kórniku, pod pojęciem pamiątek narodowych rozumieli wszelkie przedmioty związane z historią Polski. Chodziło więc o szeroko pojęte starożytności (dzieła sztuki, książki, dokumenty, listy, przedmioty użytkowe, przedmioty osobiste), których wartością był związek z ważnymi wydarzeniami lub postaciami z historii Rzeczypospolitej. Zamiennie stosowano również określenia: „historyczny monument kraju naszego”, „zabytki narodowe”, „rzeczy krajowe”, „rzeczy tyczące się starożytnej Polski”.

Szczególną popularnością kolekcjonerów cieszyły się rzeczy XVII-wieczne, związane ze złotym okresem polskiego oręża, zwycięskich wojen i bitew z Turkami i Rosjanami, trofea przywiezione z wygranych kampanii, zwłaszcza stoczonej z Turkami bitwy pod Wiedniem. Dawne polskie militaria pełniły bardzo długo rolę najważniejszych narodowych pamiątek.

Brak muzeów, w których kompleksowo przedstawiono by historię polskiej kultury rekompensowały wystawy starożytności i zabytków w połowie XIX wieku. Na najważniejszych z nich: warszawskiej (1856/7) i krakowskiej (1858/9) pokazano zarówno pochodzące z wykopalisk zabytki archeologiczne wiązane z plemionami słowiańskimi, jak i szeroko rozumiane starożytności (od dokumentów, książek, rzemiosła artystycznego, po zabytki dawnego przemysłu, stroje, militaria, rzeźby i obrazy) z różnych epok.

W drugiej połowie XIX wieku obok kolekcjonerstwa historycznych pamiątek narodowych pojawia się bardzo silny trend zbieracki współczesnych dzieł polskich malarzy. Obrazy malarzy historycznych z Janem Matejką na czele, a później artystów symbolizmu i Młodej Polski, zaczynają pełnić funkcje dzieł narodowych. Ukazują ważne momenty z historii kraju, komentują przeszłość i teraźniejszość, są wyrazem narodowego ducha.

Pierwsze muzea o charakterze publicznym (powstałe z inicjatyw samorządów bądź stowarzyszeń w Krakowie, Poznaniu, Warszawie) zbierają obok pamiątek historycznych, współczesne malarstwo polskie. Jedno z nich, muzeum w Krakowie, w swojej nazwie od początku posiadało słowo „narodowy”. Określenie to pojawia się również w wypowiedziach towarzyszących powstaniu muzeum w Poznaniu (☛ Muzeum im. Mielżyńskich), które wyraźny nacisk kładło na prezentację dzieł polskich malarzy współczesnych. Zainteresowanie polskim malarstwem współczesnym to niemal dominujący wówczas trend także w kolekcjonerstwie prywatnym. Największe z kolekcji obrazów (np. Edwarda Aleksandra Raczyńskiego w Rogalinie, Feliksa Mangghi Jasieńskiego w Krakowie czy Ignacego Korwin Milewskiego w Puli) stały się podstawą zbiorów muzeów w okresie niepodległości i po II wojnie światowej.