Kolekcja Lessera Giełdzińskiego w Gdańsku

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Na przełomie XIX i XX wieku w obszernym mieszkaniu przy Langgasse (ul. Długiej) w Gdańsku swoją kolekcję udostępniał publiczności Lesser Giełdziński (1830–1910). Znana z przekazów prasowych, wymieniana w przewodnikach po mieście, odwiedzana przez wybitnych gości (m.in. cesarza Wilhelm II z małżonką) kolekcja stanowiła jedną z niewielu prywatnych inicjatyw, otwartych dla publiczności w Gdańsku.

Urodzony we Włocławku w rodzinie żydowskiej, Giełdziński po przenosinach do Gdańska zdobył fortunę i wysoką pozycję w tamtejszych kręgach kupieckich. Giełdziński, jak wielu współczesnych Żydów, aktywnie wspierał inicjatywy miejskie, ale także udzielał się w lokalnej gminie żydowskiej, aktywnie i finansowo wspierając jej działalność.

Kolekcjonerskie zainteresowania Giełdzińskiego dotyczyły:

1. 1. wszelkich przedmiotów, dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego, wyrobów rzemieślniczych i handlowych, związanych z Gdańskiem, począwszy od czasów nowożytnych po współczesność;

2. 2. judaików, przedmiotów związanych z kulturą żydowską i obrządkiem wiary mojżeszowej.

Zainteresowanie historią Gdańska Giełdziński podzielał z innymi miejscowymi starożytnikami, kolekcjonerami oraz muzealnikami. Począwszy od rzeźbiarza Rudolfa Freitaga (1805–1890), który udostępniał swoje zbiory rzemiosła artystycznego w klasztorze pofranciszkańskim; kolekcjonowaniem lokalnych wyrobów artystycznych zajmowali się również malarz Wilhelm August Stryowski (1834–1917) oraz kupiec Friedrich Basner (1869–1936) w Sopocie. Gdańskie rzemiosło i sztuka na przełomie XIX i XX wieku znalazły się również w orbicie zainteresowań instytucji oficjalnych, podlegających władzom miejskim tj.: ☛ Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum), Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Provinzial-Kunstgewerbemuseum), Sieni Gdańskiej (Danziger Diele), Domu Uphagena (Uphagenhaus).

Giełdziński był hojnym donatorem wymienionych instytucji i pomysłodawcą zrekonstruowania typowej sieni patrycjuszowskiego domu gdańskiego, otwartej w 1901 roku przy Długim Targu i funkcjonującej pod nazwą ☛ Sień Gdańska (Danziger Diele).

Kolekcjonera wyróżniała również klasa zebranych przedmiotów, ich liczba (ponad 2 tysiące eksponatów) oraz udostępnienie zbiorów na zasadach zbliżonych do panujących w muzeach.

Drugi człon kolekcji Giełdzińskiego stanowiły judaika: obiekty ceremonialne i obrzędowe, wchodzące w skład wyposażenia synagog, naczynia i przedmioty używane w domach żydowskich. Kolekcjoner poszukiwał żydowskich zabytków niemal w całej Europie i miał w zbiorach wyroby zarówno z Gdańska, jak i Niemiec, Austrii, Czech, Rosji, Amsterdamu czy Bolzano.

Dokładna liczba judaików w zbiorach Giełdzińskiego nie jest znana. W 1904 roku przekazał 127 przedmiotów Gdańskiej Gminie Żydowskiej, z zastrzeżeniem, że zbiór ma być eksponowany w Wielkiej Synagodze jako „dar Giełdzińskiego, w oddzielnym pokoju, starannie strzeżony i z wolnym dostępem dla wszystkich”. Kolekcja znajdowała się w tzw. pokoju Giełdzińskiego (Giełdziński Zimmer) w synagodze, dając początek rozwijającym się do 1939 roku zbiorom gdańskiej bożnicy.

Trudno określić, czy Giełdziński darował w 1904 roku całą swoją kolekcję judaików. Wydany w tym samym roku przewodnik po Gdańsku informując o możliwości zwiedzania zbiorów Giełdzińskiego w jego mieszkaniu, wymienia jedynie zbiory przedmiotów związanych z Gdańskiem, nie wspomina o judaikach w kolekcji zbieracza, co może oznaczać, że kolekcjoner cały swój zbiór „żydowski” przeznaczył na donację.

Kolekcja judaików Giełdzińskiego wpisuje się w rosnące w 2. połowie XIX wieku wśród Żydów zainteresowanie kulturą i sztuką żydowską. W tym czasie pierwsze prywatne kolekcje judaików zostały przekształcone w muzea sztuki żydowskiej [Wiedeń (1895), Berlin (1902), Praga (1906–1909)]. Donacja Giełdzińskiego dla gdańskiej gminy żydowskiej stawia go w gronie kolekcjonerów, pragnących swoje zbiory przekształcić w instytucje publiczne. Na ziemiach polskich obok Giełdzińskiego, judaika na przełomie wieków kolekcjonowali również inni Żydzi m.in. Mathias Bersohn w Warszawie czy Maksymilian Goldstein we Lwowie.

W dwa lata po śmierci Giełdzińskiego jego spadkobiercy wystawili na sprzedaż część kolekcji w berlińskim domu aukcyjnym Rudolfa Lepke. W ciągu sześciu dni w grudniu 1912 roku wystawiono 2381 przedmiotów. Po „entuzjastycznym kolekcjonerze osobliwości dawnej sztuki Gdańska”, jak przedstawiono Giełdzińskiego we wstępie do katalogu, zostały: meble, lustra, wyroby snycerskie, z miedzi, szkła, metalu, fajansu i porcelany, miniatury, akwarele, grafiki oraz obrazy gdańskich malarzy (od nowożytnych po współczesnych).

Na aukcji zakupów dokonały muzea niemieckie, a także Kaiser-Friedrich-Museum w Poznaniu, gdańskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Provinzial-Kunstgewerbemuseum) oraz Dom Uphagena.