Kolekcja Atanazego Raczyńskiego:
Zbiór arcydzieł i wizja niemieckiej sztuki współczesnej w kosmopolitycznym Berlinie i prowincjonalnym Poznaniu

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Podczas otwarcia w 1904 roku niemieckiego Muzeum im. Cesarza Fryderyka (Kaiser-Friedrich-Museum) w Poznaniu, dyrektor Ludwig Kaemmerer przemawiając do zebranych, powiedział:

„Syn naszej prowincji, hrabia Atanazy Raczyński, którego cenna kolekcja sztuki stanowi istotny element zbiorów Kaiser Friedrich Museum, wskazał nam drogę prowadzącą od ciasnoty prowincjonalnych i narodowych zapatrywań i ku wyżynom uniwersalnego umiłowania sztuki”.

Rzeczywiście kolekcja malarstwa dawnego i XIX-wiecznego malarstwa niemieckiego stanowiła trzon zbiorów otwartego w Poznaniu muzeum. Jej instalacja w gmachu niemieckiej instytucji nie było sprawą oczywistą i prostą. Kolekcja wielkopolskiego hrabiego przeszła bowiem długą drogę – od pierwotnie planowanej dla niej siedziby w Poznaniu, przez kolejne pałace Raczyńskiego w Berlinie, po Narodową Galerię (National Galerie) w stolicy Cesarstwa Niemieckiego.

Atanazy Raczyński (1788–1874) pochodził ze znanego wielkopolskiego rodu arystokratycznego. Poświęcił się karierze dyplomatycznej w służbie Króla Prus, reprezentując władcę w Kopenhadze, Lizbonie i Madrycie. W latach 1816–1830 w trakcie licznych podróży po Europie zakupił pierwsze dzieła do swojej kolekcji malarstwa dawnego i współczesnego.

Raczyński zaopatrywał się w malarstwo dawne we Włoszech, Paryżu i Londynie, nierzadko uczestnicząc w sławnych aukcjach. W 1823 roku w Paryżu kupił „Grę w karty” Sofonisby Anguissoli ze zbiorów Lucjana Bonapartego, a w 1853 roku na wyprzedaży galerii hiszpańskiej francuskiego króla Ludwika Filipa w Christie’s w Londynie kupił m.in. „Madonnę Różańcową” Zurbarana. Malarstwo współczesne Raczyński zamawiał bezpośrednio u artystów, rzadziej korzystając z usług marszandów i pośredników. Jego zainteresowanie sztuką Nazareńczyków szło w parze z przekonaniem o wyjątkowym odrodzeniu twórczości artystycznej w Niemczech i wiodącej roli malarstwa niemieckiego w świecie, czemu Raczyński dał wyraz w książce poświęconej współczesnej sztuce niemieckiej (ukazała się w języku francuskim (Histoire de l’art moderne en Allemagne) i niemieckim (Geschichte der neueren Deutschen Kunst), w trzech tomach, w latach 1836–1842).

Kupując obiekty do swoich zbiorów Atanazy Raczyński – co warte podkreślenia, gdyż w skali europejskiego XIX-wiecznego kolekcjonerstwa było to rzadkie – gromadził również pełną dokumentację powstawania kolekcji. Materiały zaczął zbierać bardzo wcześnie, bo już w 1816 roku. Jednocześnie sporządził notatki do wcześniej poczynionych zakupów, chcąc aby jego archiwum było kompletne. Składają się nań listy wymieniane ze współczesnymi artystami, kontrakty z nimi zawierane, korespondencja z handlarzami dzieł sztuki i ekspertami, pośrednikami i konserwatorami, różnorodne rachunki i kwity.

Ostatecznie jego kolekcja – wg stanu z ostatniego katalogu z 1876 roku – składała się ze 157 obrazów, 30 rysunków i akwarel, 5 rzeźb.

Pierwszą lokalizacją dla kolekcji Atanazego Raczyńskiego miał być Poznań. W latach 1821–1828 starszy brat kolekcjonera, Edward Raczyński wybudował w stolicy Wielkopolski, przy prestiżowym Wilhelmsplatz (ob. pl. Wolności) gmach dla pierwszej publicznie otwartej w tym regionie biblioteki. Edward zarezerwował od razu sąsiednią działkę dla brata, z myślą, że obok biblioteki stanie gmach galerii z kolekcją Atanazego. Ostatecznie budynek wzniesiono w latach 1828–1829 jako przylegający do biblioteki od strony Wilhelmstraße (ob. Al. Marcinkowskiego). Gmach o dość surowej fasadzie zaprojektował znany pruski architekt, ceniony przez Raczyńskich i aktywny w ówczesnej Wielkopolsce, Karl Friedrich Schinkel (1781–1841). Decyzja o powstaniu wyjątkowego w owym czasie na ziemiach polskich kompleksu muzealno-bibliotecznego zapewne zapadła w toku rozmów między braćmi, nazywanymi przez Konstancję z Potockich, żonę Edwarda: „poznańskimi Medyceuszami”. Bracia Raczyńscy współpracowali ze sobą również później – w latach 30. XIX wieku konsultowali koncepcję wystroju ☛ Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej,. Jednak budynek galerii w Poznaniu nie doczekał się kolekcji Atanazego. Składający się w tym czasie z ok. 40 obrazów zbiór znalazł się ostatecznie w Berlinie, z którym Atanazy Raczyński definitywnie związał swoją przyszłość w 1834 roku, stawiając na karierę dyplomatyczną w służbie pruskiego monarchy.

W stolicy Prus, Atanazy Raczyński po raz pierwszy zdecydował się pokazać publiczności swoje zbiory w swoim domu przy Unter den Linden. Otwarta w 1836 roku galeria znalazła się w prostokątnej sali, na której krótszych ścianach zawieszono monumentalną – jedną z najbardziej rozpoznawalnych w kolekcji Raczyńskiego prac – „Bitwę Hunów” Wilhelma Kaulbacha, przedstawiciela szkoły monachijskiej, a naprzeciw niej obraz młodszego przedstawiciela tejże szkoły: „Chrystus w otchłani” Petera Corneliusa.

Kolekcja Raczyńskiego stanowiła wówczas (lata 30. XIX wieku) jedną z ledwie kilku udostępnianych publiczności galerii prywatnych w Berlinie (obok zbiorów bankiera Joachima Heinricha Wagenera czy przemysłowca Pierre’a Louisa Ravenégo).

Kiedy kolekcjoner zdecydował się na jej przeniesienie do nowej, większej siedziby (w latach 50. XIX wieku), w Berlinie udostępniano już niemal sto kolekcji prywatnych. Zawartość galerii Raczyńskiego – malarstwo dawne oraz współczesne niemieckie – bliska była zainteresowaniom najważniejszych XIX-wiecznych kolekcjonerów niemieckich: Franza Erweina Schönborn-Wiesentheid na zamku Reichartshausen; Eugene’a de Beauharnais, księcia von Leuchtenberg w Monachium; króla Bawarii Ludwika I, a nieco później Adolpha Friedricha von Schacka w Monachium.

Nowy pałac Raczyńskiego powstał na działce wydzierżawionej mu przez króla Fryderyka Wilhelma IV przy świeżo przebudowanym na zlecenie władcy Exercierplatz (później Königsplatz). Kompleks składał się trzech budynków, połączonych arkadowymi przejściami. Środkowa wyższa o jedną kondygnację budowla mieściła pałac i galerię Atanazego Raczyńskiego, pozostałe części były własnością rządową (należały do Ministerstwa Kultu, Kultusministerium). Mieściły pracownie malarzy (Petera Corneliusa od północy, młodych artystów otrzymujących stypendia rządowe od południa). Pałac został rozbudowany przez Raczyńskiego w latach 60., kiedy to po obu stronach arkadowych przejść dostawiono dwa dwukondygnacyjne budynki. Wówczas również zyskał dekorację rzeźbiarską, wieńczącą fasadę, a złożoną z terakotowych posągów szczególnie cenionych przez Raczyńskiego współczesnych twórców niemieckich: Petera Corneliusa, Johanna Friedricha Overbecka, Wilhelma Kaulbacha, Asmusa Jakoba Carstensa, Christiana Daniela Raucha, Karla Friedricha Schinkla, Bertela Thorwaldsena i Wilhelma Schadowa. Na 2. piętrze pałacu na powierzchni prawie 200 metrów kwadratowych znajdowała się otwarta w 1852 roku galeria, jednak o ekspozycji kolekcji w jej wnętrzu niewiele wiadomo.

Pałac Atanazego Raczyńskiego przestał istnieć w 1883 roku, kiedy władze Cesarstwa postanowiły na działce wybudować – stojącą do dziś w tym miejscu – siedzibę Reichstagu. W tym samym roku spadkobierca Atanazego, jego syn Karol zawał umowę z rządem pruskim, na mocy której kolekcja została przeniesiona na 20 lat do berlińskiej National-Galerie, gdzie zajęła pięć sal na 3. piętrze z herbem Raczyńskich przy wejściu. W chwili, kiedy termin ten dobiegał końca, National-Galerie nie była zainteresowana eksponowaniem zbioru Raczyńskiego.

Pod koniec XIX stulecia nastąpiła wyraźna zmiana kanonu niemieckich artystów. Sztuka Nazareńczyków i ich uczniów straciła na znaczeniu, a za najważniejszych malarzy pierwszej połowy stulecia uznano Caspara Davida Friedricha i Philippa Otto Rungego.

W takiej konstelacji zbiór Raczyńskiego uchodził za anachroniczny i mało reprezentatywny dla National-Galerie, a więc narodowej kolekcji sztuki niemieckiej. W anonimowym memorandum w sprawie Galerii Raczyńskiego z 1902 roku czytamy: „galeria jako całość nie ma już znaczenia dla kulturowego rozwoju Berlina, ale dla ubogiego Poznania może mieć znaczenie kluczowe, cieszyć się dużym szacunkiem i wywierać podobny wpływ na życie duchowe, jak to miało miejsce w Berlinie”.

Starostwo Krajowe w Poznaniu zawarło więc umowę z właścicielem zbiorów, ordynatem obrzyckim, Zygmuntem Raczyńskim o przeniesieniu kolekcji (z wyjątkiem pozostałego do dziś w Berlinie tonda „Madonna z Dzieciątkiem i świętymi” Sandro Botticellego) do nowo powstałego w Poznaniu Muzeum Cesarza Fryderyka, gdzie zbiory eksponowano jako własność fideikomisu Raczyńskich i gdzie stanowiły one podstawę bardzo ubogich (w chwili powstania muzeum) zbiorów artystycznych.