Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej

– Marzena Woźny

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej, z siedzibą w Krakowie, było jednym z dwóch stowarzyszeń konserwatorów i korespondentów wiedeńskiej Cesarsko-Królewskiej Komisji Centralnej dla Badania i Konserwacji Zabytków Sztuki i Pomników Historycznych, utworzonych w Galicji pod koniec XIX wieku. Zawiązano go wraz z analogicznym, lwowskim Gronem Konserwatorów Galicji Wschodniej, z myślą o usprawnieniu systemu ochrony zabytków na terenie Galicji. Działało w latach 1888–1923 (od 1917 do 1923 roku jako Krajowe Grono Konserwatorskie). Jego przewodniczącymi byli kolejno: Józef Łepkowski (1826–1894), profesor archeologii i sztuki średniowiecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, Marian Sokołowski (1839–1911), profesor historii sztuki na tej samej uczelni i Stanisław Tomkowicz (1850–1933), historyk sztuki, konserwator zabytków, członek Akademii Umiejętności.

W dziewiętnastowiecznym Krakowie, przed utworzeniem Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, opieką nad zabytkami zajmowali się uczeni związani z Towarzystwem Naukowym Krakowskim (później Akademią Umiejętności) i Uniwersytetem Jagiellońskim. Już w 1850 roku w strukturach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego powołano Komitet Archeologiczny, przemianowany później na Oddział Archeologii i Sztuk Pięknych, którego członkowie zaangażowani byli w prace przy restaurowaniu zabytków zniszczonych wielkim pożarem Krakowa z 1850 roku. Trosce o zabytki sprzyjała wyjątkowa atmosfera miasta, swobody polityczne doby autonomii i obecność uniwersytetu, na którym w 2. połowie XIX wieku utworzono katedry archeologii i historii sztuki.

Na terenie monarchii habsburskiej funkcjonował państwowy system konserwatorski. Od połowy XIX wieku w Wiedniu działała Cesarsko-Królewska Komisja Centralna do Badania i Konserwacji Zabytków Architektury, której podlegali konserwatorzy wszystkich krajów monarchii. W Galicji z jej ramienia działało początkowo zaledwie dwóch konserwatorów – jeden dla Galicji Zachodniej i jeden dla Galicji Wschodniej. W latach 1873–1875 zreorganizowano Komisję Centralną i zmieniono jej nazwę na Cesarsko-Królewską Centralną Komisję dla Badania i Konserwacji Zabytków Sztuki i Pomników Historycznych. Została ona wtedy podzielona na trzy sekcje: dla zabytków pradziejowych i dzieł sztuki grecko-rzymskiej, dla zabytków z okresów późniejszych (od średniowiecza do końca XVIII wieku), i dla archiwaliów. W tym czasie powiększono również liczbę konserwatorów w prowincjach cesarstwa. Także w Galicji mianowano nowych urzędników – dwóch dla okręgu krakowskiego, czyli Galicji Zachodniej (Józef Łepkowski oraz współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, Michał Bobrzyński, 1849–1935), a czterech kolejnych dla okręgu lwowskiego, czyli Galicji Wschodniej. Ponadto powołano ośmiu konserwatorów korespondentów. Jednak mimo wprowadzonych zmian, system konserwatorski z powodu niewielkiej liczby konserwatorów w stosunku do rozległości terytorialnej nie zapewniał właściwej opieki nad zabytkami na terenie monarchii.

W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku w Galicji dyskutowano nad kwestią reformy państwowego systemu opieki nad zabytkami.

W 1885 roku sprawy podziału okręgów konserwatorskich stały się przedmiotem rozmów i konsultacji odbywanych pomiędzy Namiestnikiem Galicji, Wydziałem Krajowym we Lwowie i Akademią Umiejętności w Krakowie. Tematykę tę poruszano także na łamach prasy. Ważne publikacje dotyczące tych zagadnień wydawali również przyszli konserwatorzy – Włodzimierz Demetrykiewicz (Opieka prawna w Austrii dla zabytków sztuki i pomników historycznych. Ze szczególnym uwzględnieniem stosunków galicyjskich, Kraków 1885; Finansowe zaniedbanie galicyjskich pomników historycznych, Kraków 1886) i Stanisław Tomkowicz (Reforma konserwatorstwa zabytków sztuki, „Przegląd Powszechny”, r. 3, t. 9, Kraków 1886).

Już od 1886 roku Akademia Umiejętności w Krakowie i Wydział Krajowy we Lwowie domagały się od władz centralnych w Wiedniu utworzenia w Galicji dwóch ciał kolegialnych, złożonych z konserwatorów i korespondentów wiedeńskiej Komisji Centralnej. Jednak starania o ich utworzenie, mimo poparcia ze strony Koła Polskiego w Wiedniu, nie zostały wtedy zakończone sukcesem. Następną próbę utworzenia związków podjęli w 1887 roku już sami konserwatorzy, usiłując wykorzystać moment powiększenia przez Komisję Centralną liczby jej urzędników w Galicji. Kwestię powołania związku miał w ich imieniu poruszyć w Wiedniu zasłużony dla konserwatorstwa zabytków z terenu Wschodniej Galicji, Wojciech Dzieduszycki (1848–1909). Wiedeńska Komisja przyjmowała jednak te projekty z niechęcią. Grona Konserwatorów Galicji zostały więc utworzone niezależnie od niej, na mocy uchwał pierwszego zjazdu konserwatorskiego w Krakowie. Zjazd ten odbył się w Sukiennicach, 24 i 25 maja 1888 roku. Uczestniczyli w nim konserwatorzy i korespondenci z Zachodniej i Wschodniej Galicji.

Powstanie Gron Konserwatorów zostało przyjęte z niechęcią przez wiedeńską Komisję Centralną, początkowo upatrującą w nich konkurencję dla swoich działań na terenie Galicji. Konserwatorzy galicyjscy podkreślali jednak „ścisłą łączność z c. k. Komisją centralną konserwatorską w Wiedniu jako instancją naczelną i kierującą”, wzajemne stosunki zostały uregulowane w 1890 roku. Owa „ścisła łączność” z Wiedniem była jednak – z różnych względów (choćby bariery językowej) – stanem raczej deklaratywnym niż faktycznym. Obowiązek członków Grona, składającego się przecież z konserwatorów i korespondentów Komisji Centralnej, do pozostawania z tą instytucją w stałym kontakcie, był zaniedbywany. Komisja Centralna, jako instytucja zwierzchnia, nie pozostawała jednak bez wpływu na działalność związku. Grono Konserwatorów otrzymywało wysyłane przez nią oficjalne okólniki, inspirowało się też jej osiągnięciami w zakresie inwentaryzacji zabytków. Przede wszystkim jednak wiedeńska Komisja miała realny wpływ na skład osobowy związku, ponieważ to ona zatwierdzała i mianowała nowych konserwatorów, a więc i członków Gron. Należy jednak zaznaczyć, że w Galicji Zachodniej decyzje Komisji w kwestiach personalnych ograniczały się zwykle do akceptacji propozycji przedstawionych jej wcześniej przez miejscowych konserwatorów.

Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej zajmowało się inwentaryzowaniem zabytków na terenie Galicji Zachodniej, udzielaniem rad i wskazówek konserwatorskich, wydawaniem opinii o projektach restauracji obiektów zabytkowych oraz gromadzeniem informacji o ich stanie. Podejmowało także starania o przeprowadzenie reformy systemu opieki nad zabytkami, między innymi lobbując w sprawie uchwalenia jednej, odrębnej ustawy konserwatorskiej w monarchii habsburskiej. Dotychczasowe zapisy prawne zamieszczone były w innych, rozlicznych aktach, co utrudniało ich realizowanie.

Konserwatorzy działali w ramach trzech sekcji: zabytków archeologicznych, zabytków architektury i sztuki oraz archiwaliów. Z biegiem lat Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej coraz szerzej rozwijało swoją działalność konserwatorską, naukową i wydawniczą, angażując się zarówno w wielkie, jak i pomniejsze przedsięwzięcia konserwatorskie w Krakowie i na terenie całej Zachodniej Galicji. Na szczególna uwagę zasługują wieloletnie akcje – restauracja zamku królewskiego w Krakowie na Wawelu, kolegiaty Bożego Ciała w Bieczu, ochrona i inwentaryzacja zabytków drewnianych. Opieką konserwatorską obejmowano także cały szereg innych zabytków, nie zapominając przy tym o obiektach archeologicznych i zbiorach archiwaliów.

Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej i Wschodniej zorganizowały pięć wspólnych zjazdów – pierwszy, założycielski, w 1888 roku w Krakowie, drugi w 1890 roku we Lwowie, trzeci w 1891 roku w Krakowie, czwarty w 1904 roku w Przemyślu, i piąty w 1910 roku ponownie w Krakowie. Omawiano na nich najważniejsze dla obu związków sprawy. Z inicjatywy obu Gron w 1911 roku w Krakowie odbył się ponadto Pierwszy Zjazd Miłośników Zabytków Sztuki i Historii.

Grono Konserwatorów Zabytków Galicji wydało sześć ilustrowanych tek swoich prac. Bogaty komplet dokumentacji archiwalnej, w tym także wizualnej, przechowywany jest w Archiwum Narodowym w Krakowie (ANK) przy ulicy Siennej 16. Materiały te znajdują się tam nieprzypadkowo – posiedzenia Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej odbywały się w siedzibie Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa (którego kontynuatorem jest ANK), w tymże samym budynku.


Print This Post
Podstawowe źródła i literatura

 

  • Archiwum Narodowe w Krakowie
  • Teki Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej, t. 1–6, z lat 1900–1916
  • Bolesław Szczerbowski (właściwie Włodzimierz Demetrykiewicz), Działalność Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej w latach 1889-1900, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 13: 1901, s. 369–374
  • Jadwiga Szyposz, Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i rozpowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Warszawa 1994, s. 52–55
  • Leszek Sobol, Zarys głównych kierunków działań Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej z lat 1888-1905, „Wiadomości Konserwatorskie”, 24: 2008, s. 95–102
  • Marzena Woźny, Początki Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej w świetle krakowskich materiałów, „Rocznik Krakowski” LXXVII: 2011, s. 77–88